یکی از سازهای ساده و در عین حال جذاب، ساز کوزه است. این ساز با وجود ساختار ساده و قطعات محدود، ممکن است در نگاه اول معمولی به نظر برسد، اما قابلیتهای منحصر به فردی دارد که باعث میشود صدایی قوی و تاثیرگذار تولید کند. در این قسمت از وبلاگ ندابلاگ، با ساز کوزه بیشتر آشنا میشویم؛ سازی ساده اما پرظرفیت.
ساز کوزه چیست؟
کوزهای که با نام اودو درام نیز شناخته میشود، یک ساز کوبهای است که معمولاً از جنس سفال یا سرامیک ساخته میشود. این ساز از ساز سنتی آفریقایی به نام «اودو» الهام گرفته که ریشه در کشور نیجریه دارد.
کوزه یک ساز خودصدا محسوب میشود و اغلب با ضربههای مستقیم انگشتان دست به صدا درمیآید. این ساز در مناطق جنوب و جنوب شرقی ایران با شکلهای مختلف و روشهای نواختن گوناگونی دیده میشود.
ساز کوزه، سازی ساده اما پرظرفیت و تأثیرگذار است.
صدادهی و تواناییهای بسیار بالا
برخلاف آنچه ممکن است به نظر برسد، کوزه با وجود ساختار سادهاش، توانایی تولید صداهای متنوع و اجرای قطعات و ریتمهای گوناگون را به خوبی دارد. نمونههای مشابهی از این ساز در فرهنگ آفریقا، به ویژه در کشور نیجریه، وجود دارد که با نام “اودو” شناخته میشود.
اودو در زبان محلی به معنای ظرف سفالی است و مانند کوزه ایرانی، در گذشته بیشتر برای مصارف غیرموسیقایی به کار میرفته و به تدریج وارد مراسم و آیینهای موسیقایی خاص شده است.
این ساز که در فرهنگ آفریقایی از ارزش معنوی و اعتقادی نیز برخوردار است، شکل ظاهری آن کمی با نمونه ایرانی تفاوت دارد و معمولاً یک سوراخ در کنار بدنه خود دارد.
امروزه انواعی از اودو که روی آنها پوست کشیده شده نیز ساخته میشوند و استفاده از آنها در موسیقی بسیار رواج دارد. نوع دیگری از سازهای کوزهای با نام “گاتام” در جنوب هند یافت میشود.
گاتام که سازی قدیمی در هند محسوب میشود، از اودو بزرگتر است و معمولاً بدون پوست یا سوراخ در بدنه میباشد. این ساز تکنیکهای اجرایی ظریف و پیچیدهای دارد که رنگ صوتی آن را متمایز میکند. سازهای دیگری نیز از این خانواده با نامهای مختلف وجود دارند، اما به طور کلی این سه نوع — کوزه، اودو و گاتام — بیش از دیگران شناخته شده و مورد توجه قرار گرفتهاند.
از نوازندگان سرشناس این ساز میتوان به استاد فربد یدالهی و استاد بهنام سامانی اشاره کرد.
تاریخچه ساز کوبه ای کوزه
سابقه ساز کوبهای کوزه نشان میدهد این ساز با ضربه زدن مستقیم نواخته میشود، اما روش نواختن آن در مناطق مختلف ایران مانند کرمان، هرمزگان و سیستان و بلوچستان با هم فرق دارد. در هرمزگان به این ساز جله میگویند.
علاوه بر این، کوزههای هرمزگان و سیستان و بلوچستان محبوبیت بیشتری پیدا کردند و سبک نواختن آنها نیز متفاوت است. جنس خاک، روش ساخت و پخت کوزههای سیستانی خاص است و هنگام نواختن معمولاً آن را کنار یک سینی قرار میدهند و مینوازند.
با وجود تواناییهای ساز کوزه در تولید صداهای گوناگون و قابلیت استفاده در قطعات و ریتمهای مختلف، این ساز چندان میان عموم مردم شناخته شده نیست. آهنگسازان بیشتر از آن به عنوان یک ساز تکمیلی یا “افکت” استفاده میکنند و کمتر به عنوان یک ساز مستقل به آن نگاه میشود.