توبا (که در فرانسوی و انگلیسی tuba نامیده میشود) یکی از سازهای بادی از جنس برنج است. این ساز قدمت زیادی ندارد و در سده نوزدهم میلادی به جمع سازهای ارکستر اضافه شد. اگر میخواهید بیشتر با ساز توبا آشنا شوید، خواندن ادامه این نوشته در وبلاگ ندابلاگ را از دست ندهید.
آشنایی با ساز توبا
مهمترین وظیفهای که در قطعات ارکستری به این ساز محول شده، مربوط به سمفونی فانتاستیک ساخته هکتور برلیوز است. نوع دیگری از این ساز با نام توبای تنور یا یوفونیوم وجود دارد. این نوع به خاطر داشتن سه تا شش دریچه، میتواند همه نیمپردههای یک گام موسیقی را اجرا کند. محدوده صدادهی این ساز معمولاً حدود چهار اکتاو است.
سازهای بادی برنجی
سازهای بادی برنجی، نقش مرکزی و حیاتی در بسیاری از سبکهای موسیقی ایفا میکنند. صدای این سازها از طریق لرزش لبهای نوازنده در دهانی ساز به وجود میآید و این لرزش در طول لولهی ساز تشدید میشود. در واقع، این گروه از سازها نه به خاطر جنس مواد سازنده، بلکه بر اساس شیوهی تولید صدا طبقهبندی میشوند.
توبا، عمیقترین و بمترین صدا را در میان خانوادهی سازهای بادی برنجی دارد. اگرچه از نظر مکانیسم کلیدها و دریچهها شبیه به دیگر اعضای این خانواده است، ولی نواختن توبا به نفس بیشتر و قدرت ریوی بالاتری نیاز دارد. تسلط بر این ساز اهمیت زیادی دارد. همچنین، بخش باریتون این سازها، هستهی اصلی و پایهی بسیاری از ارکسترها را تشکیل میدهد.
ابعاد بزرگ ساز توبا میتواند برای بعضی از نوازندگان، به ویژه در گروههای موسیقیِ در حال حرکت، چالشبرانگیز باشد.
در میان سازهای بادی برنجی، گاهی نام «توبا» به صورت کلی برای اشاره به سازهای بسیار بم (حتی بمتر از ترومبون) به کار میرود.
لولهی این ساز در طول مسیر خود به تدریج گشاد میشود (به شکل مخروطی). قسمت دهانی آن در مقایسه با دیگر سازهای بادی، کمی بزرگتر و کمعمقتر از سازهای بمتر است. این دهانی به لولهای متصل میشود که در ابتدا بسیار باریک است و در انتها به قطری بسیار زیاد میرسد.
ظاهر ساز توبا
توبا از نظر شکل ظاهری در دو نوع چهارگوش و تخممرغی ساخته میشود. این ساز معمولاً چهار کلید و دریچه دارد. کلید چهارم به درستیابی و زیبایی صدای نتهای بسیار بم کمک میکند و اجرای آنها را آسانتر میسازد.
گونه دیگر این ساز، توبای تنور یا یوفونیوم نام دارد. یوفونیوم بیشتر در ارکسترهای بادی نقشآفرینی میکند و جایگاه آن در چنین ارکستری، مشابه جایگاه ویلنسل در ارکستر سمفونیک است.
به عنوان نمونه، بخش سولو (تکنوازی) ویلنسل در موومان دوم سمفونی شماره ۵ بتهوون، در تنظیمی که برای ارکسترهای بادی نوشته شده، به ساز یوفونیوم سپرده شده است.
ساختار ساز توبا (tuba)
توبا در کلیدهای مختلفی مانند فا، می بمل، دو و سی بمل ساخته میشود. طول لوله اصلی در توبای سی بمل حدود ۵.۵ متر است. این اندازه در توبای دو به ۴.۹ متر، در توبای می بمل به ۴ متر و در توبای فا به ۳.۷ متر کاهش مییابد. شکل داخلی ساز به صورت مخروطی است، یعنی هر چه از دهانه به انتهای ساز نزدیکتر میشویم، قطر داخلی لوله بیشتر میشود. این طراحی مخروطی باعث میشود هارمونیکهای زوج (نتهای فرعی با فواصل مشخص) در صدای ساز قویتر باشند.
توباهایی که زنگ (انتهای گشاد ساز) آنها به سمت جلو چرخیده است، به نام «توبای ضبط» معروفند. این نامگذاری به روزهای اولیه ضبط موسیقی برمیگردد، چون قرارگیری زنگ رو به جلو، ضبط صدای این سازها را در استودیو آسانتر میکرد. همچنین، وقتی از توبا در گروههای موسیقی نظامی یا مارش استفاده میشود و نوازنده آن را در حال حرکت مینوازد، به شکل سنتی به آن «هلیکون» گفته میشود.
نوازنده ایرانی
تنوازندهی حرفهای ساز توبا در ایران که اکنون مشغول به کار است، افشار حشمتیان است. او در هنرستان و دانشگاه موسیقی تدریس میکند و همچنین رهبری ارکستر بادی ایرانیان را بر عهده دارد. بسیاری از قطعات مشهور جهانی که توسط ارکستر بادی تهران اجرا شده، تنظیمهای او هستند. ساز توبا در سه اندازهی گوناگون ساخته میشود: توبای تنور (باریتون)، توبای باس و توبای کنترباس.