در دنیای موسیقی، سازهای بسیار گوناگونی وجود دارند. برای اینکه بتوانیم آنها را بهتر بشناسیم، معمولاً آنها را در گروههای جداگانهای دستهبندی میکنیم. اگرچه تعداد و انواع سازها بسیار زیاد است، اما این دستهها همهی سازها، از نمونههای بسیار ساده گرفته تا انواع بسیار پیچیده را در بر میگیرند. یکی از سادهترین سازها که مطمئناً شما هم در دوران کودکی با آن نواختهاید، ساز سوتک است. در ادامهی این نوشته در وبلاگ ندابلاگ، بیشتر با ساز سوتک که از اولین و سادهترین سازهای بادی به شمار میرود، آشنا خواهیم شد.
سوتک، یکی از ابتدایی ترین سازهای بادی
سازهای بادی یا سازهای هواصدا، نوعی از سازهای موسیقی هستند که صدای آنها در اثر لرزش هوا به وجود میآید. این سازها معمولاً به دو گروه اصلی تقسیم میشوند: سازهای هواصدای آزاد و سازهای هواصدای معمولی. هر کدام از این گروهها هم بر اساس شکل ساخت و روش تولید صدا، انواع مختلفی دارند.
ساز سوتک از قدیمیترین سازهای ایرانی به شمار میرود. نمونههای مشابه این ساز در فرهنگها و تمدنهای باستانی مختلفی در سراسر جهان پیدا شده است. به جرات میتوان گفت که سوتک یکی از نخستین و سادهترین نمونهها در مسیر پیدایش و تکامل سازهای بادی در جهان است.
حتی افرادی که اطلاعات زیادی درباره موسیقی ندارند، اغلب از دیدن شکل ظاهری عجیب و خاص این ساز، شگفتزده و هیجانزده میشوند.
ساز سوتک
سوتک یک نوع ساز ساده است که معمولاً از جنس سفال درست میشود. این ساز امکانات کمی برای ایجاد صداهای مختلف دارد. ساختار اصلی سوتک شامل دو بخش است: قسمتی که صدا در آن تولید میشود و بدنهٔ ساز.
روش ایجاد صدا در تمام سوتکها یکسان است: هوا از یک روزنهٔ باریک عبور کرده و به لبهای تیز برخورد میکند و در نتیجه صدا به وجود میآید.
بعضی از سوتکها روی بدنهشان چند سوراخ دارند که با باز و بسته کردن آنها میتوان صدای ساز را تغییر داد. جالب است بدانید نوعی از این ساز در استان کرمان وجود دارد که وقتی نوازنده در آن میدمد، صدایی شبیه قل قل آب و آواز دلنشین پرندگان تولید میکند. به همین خاطر به این سوتکها «قلقلک» هم میگویند. سوتک معمولاً یک ساز غیرتخصصی است و بیشتر کودکان از آن استفاده میکنند.
صدای سوتک
صدای سوتک که در زبان محلی به آن «شوتک» میگویند، با وجود قشنگ و جذاب بودنش، فقط یک وسیله بازی برای سرگرمی کودکان نیست. بلکه از آن برای تقویت حس شنوایی، برقراری ارتباط و حتی در مواقع ضروری برای درخواست کمک نیز استفاده میشود.
استاد محمد شمسی، از هنرمندان با سابقه در زمینه سفالگری در شهر ساوه، از جمله کسانی است که این هنر را دوباره زنده کرده و آثاری خلق کرده که هر کدام ویژگیهای منحصربهفرد خود را دارند. این سوتکها علاوه بر کاربرد اصلیشان، به عنوان یک اثر هنری و مجسمه گلی نیز قابل توجه هستند. تاکنون ۹ اثر از این هنرمند در فهرست ملی صنایع دستی و ۲ اثر نیز در یونسکو به ثبت جهانی رسیده است.
ساختمان ساز
در شهرها و مناطق مختلف ایران، انواع گوناگونی از ساز سوتک وجود دارد. همهی این سوتکها یک ویژگی مشترک دارند: جنس و بخش اصلی تولید صدا در همهی آنها یکسان است.
همهی این سازها از جنس گل ساخته میشوند و بخشی به نام «لبک» دارند. لبک یک قسمت پنجرهشکل است که در سر ساز قرار گرفته و یک سوراخ برای دمیدن هوا در آن وجود دارد. با دمیدن در این قسمت، صدا از سوتک تولید میشود.
سوتکها در دستهی سازهای قدیمی و ارتباطی جای میگیرند. از آنها در گذشته برای شکار، آهنگهای ساده، بازی بچهها، فرستادن پیام در جنگها و همچنین برای ایجاد ارتباط پنهانی استفاده میکردهاند. برای ساختن این ساز از مواد مختلفی مانند گل پخته شده، میوههای گرد، چوب، استخوان و شاخهی درختان بهره میبرند.
بیشتر سوتکها چهار سوراخ روی بدنه خود دارند و شکل ظاهری آنها میتواند بسیار متنوع باشد. این شکلها شامل حیوانات، پرندگان، انسانها و شکلهای هندسی هستند. این طراحیها نه تنها برای زیبایی، بلکه برای تولید صدای رساتر و بلندتر نیز انتخاب میشوند.
سوتکها معمولاً یک محفظهی هوای بسته در ته خود دارند که شکلهای گوناگونی مانند کره، تخممرغ، استوانه یا مثلث با ارتفاعی بین یک تا دو سانتیمتر میتواند داشته باشد. این سازهای ساده در حالت معمول بین یک تا چهار سوراخ دارند. امروزه پیدا کردن نمونههای اولیه و قدیمی این سوتکها در ایران کار بسیار دشواری است.