اگر به موسیقی ایرانی علاقه دارید، قطعاً باید با سازهای محلی مختلف آشنا شوید. پیش از این در نوشتههای وبلاگ ندابلاگ، سازهای محلی زیادی را به شما معرفی کردهایم. این بار میخواهیم به منطقه خراسان شمالی سفر کنیم و با ساز قوشمه بیشتر آشنا شویم.
قوشمه یک ساز بادی است که بیشتر در شهرهایی مانند قوچان، شروان، آشخانه و فاروج نواخته میشود. این ساز معمولاً در مراسم شاد و رقص استفاده میشود و همراه با سازهای کوبهای همچون طبل، دهل و دف اجرا میشود. نکته جالب این است که قوشمه یکی از کوچکترین سازهای دنیاست، اما صدای بسیار بلند و رسایی دارد. اگر دوست دارید بیشتر درباره این ساز بدانید، تا پایان این مطلب با ما بمانید.
نامگذاری ساز قوشمه
برخی معتقدند که نام قوشمه به دلیل جنس این ساز انتخاب شده است. در قدیم، این ساز را از استخوان پای پرندهای به نام قوش درست میکردند و به همین خاطر نام قوشمه را برای آن برگزیدند.
گروه دیگری نیز بر این باورند که ریشه نام این ساز به معنای واژه قوش بازمیگردد. قوش در زبان ترکی به معنای کنار هم قرار دادن و چسباندن است. از آنجا که این ساز شبیه دو نی است که به یکدیگر متصل شدهاند، آن را قوشمه نامیدهاند.
جالب است بدانید که ساز قوشمه نامهای دیگری هم دارد که کمتر شنیده میشوند. در مناطق مرکزی و غربی استان خراسان، مردم به آن دو نیه، دو سازه یا جفتی میگویند.
ساختار ساز قوشمه
ساز قوشمه از دو لوله صوتی ساخته میشود. این لولهها معمولاً از استخوان پرندگان بزرگ مانند قوش، عقاب یا درنا درست میشوند؛ هرچند در بعضی نمونههای کمیاب به جای استخوان از فلز نیز استفاده میگردد. طول این لولهها بستگی به اندازه استخوان پرنده دارد، ولی معمولاً بین ۱۴۵ تا ۱۷۰ میلیمتر است.
برای درست کردن لولههای صوتی، ابتدا بخش «استخوان سر بال» را از بدن پرنده جدا میکنند. بعد از صاف و آماده کردن استخوان، بین پنج تا هفت سوراخ یکسان روی آن ایجاد میکنند. قوشمههایی که هفت سوراخ دارند، بهترین نوع این ساز به شمار میروند و میتوانند یک اکتاو کامل را بنوازند.
پس از سوراخ کردن استخوانها، آن دو را با کمک موم، عسل یا چسب به هم وصل میکنند. لبه سوراخها نیز معمولاً با سیمهای مزیّن میشوند. سپس نوبت به ساخت سرساز یا سرپیک میرسد.
سرساز یک لوله کوچک به طول ۳۰ تا ۴۰ میلیمتر است که از جنس فلز برنج ساخته میشود؛ البته در گذشته این قسمت را از انتهای نی میبریدند. امروزه یک استادکار باید این قطعه را با دقت برش دهد و سپس قمیش (نی کوچک) را با نخ به آن متصل کند. در پایان، سرساز را نیز با چسب به لولههای صوتی میچسبانند.
قوشمهنوازی
پیش از شروع نواختن ساز قوشمه، نوازنده ابتدا آن را با استفاده از زبان و رطوبت دهانش تنظیم میکند. معمولاً هر دو لولهٔ صوتی قوشمه با یک کوک هماهنگ میشوند؛ اما گاهی برای ایجاد تنوع صوتی و قدرت بیان بیشتر، آنها را با کوکهای متفاوتی آماده میکنند. بعد از این مرحله، نوازنده کار اجرا را آغاز میکند. یکی از مهمترین مهارتهایی که یک نوازندهٔ قوشمه باید داشته باشد، تکنیک «نفسگردان» است. در این روش، نوازنده باید بدون قطع کردن صدا در ساز بدمد و همزمان با ذخیره کردن هوا در گونههایش، وقتی ریههایش خالی شد، از راه بینی نفس بگیرد. اگر بخواهیم چند تن از سرشناسترین نوازندگان این ساز را نام ببریم، میتوان از زندهیاد علی ابچوری، علی اکبر بهاری و خان محمد آدینه یاد کرد.
ساز قوشمه و پیامدهای منفی آن برای حیات وحش
قوشمهنوازان با سابقه بر این باور بودند که برای درست کردن این ساز، باید لاشه یک عقاب را پیدا کرد. آنها عقیده داشتند که اگر کسی عمداً عقاب را برای ساختن قوشمه بکشد، این کار نادرست است و ساز ساختهشده از چنین روشی، برکت و اثر خوبی نخواهد داشت. اما متأسفانه این اعتقاد ارزشمند در سالهای گذشته کمکم از یاد رفت و به همین خاطر، شمار زیادی از عقابها در منطقه خراسان فقط برای ساخت قوشمه شکار و کشته شدند.
ساز قوشمه که از استخوان ساخته میشود، نهتنها باعث کشته شدن پرندگان بیدفاع میشود، بلکه قیمت بسیار بالایی دارد و به راحتی میشکند. اگرچه استادان این ساز میگویند قوشمه استخوانی از نظر صدایی از همه بهتر است، اما به خاطر مشکلاتی که دارد، برخی از افراد کوشیدهاند تا نمونههای دیگری از جنس مس، پلاستیک یا آلومینیوم بسازند.
یکی از کسانی که در ساخت قوشمه با مواد غیراستخوانی نتیجه نسبتاً خوبی گرفت، «حمید ذبیحی» از نوازندگان اهل سبزوار است. او با روش قالبگیری و تزریق پلاستیک، توانست قوشمهای پلاستیکی تولید کند که صدایش کیفیت قابل قبولی دارد.
امیدواریم در آینده، از شکار کردن بیرویه پرندگان برای ساخت ساز قوشمه جلوگیری شود.