مقدمه
سلسله اشکانیان یکی از مهم‌ترین و تاثیرگذارترین دوره‌های تاریخ ایران باستان است که به مدت حدود پنج قرن از سال ۲۴۷ پیش از میلاد تا ۲۲۴ میلادی بر این سرزمین حکومت کردند. این دوره نه تنها به‌واسطهٔ دستاوردهای سیاسی و نظامی، بلکه به‌خاطر میراث فرهنگی و هنری برجسته‌اش شناخته می‌شود. در این مقاله، به بررسی جنبه‌های مختلف این دوره، از تأسیس تا سقوط اشکانیان، پرداخته و به سوالات رایج کاربران در این زمینه پاسخ خواهیم داد.
تأسیس و گسترش قلمرو اشکانیان
سلسله اشکانیان توسط ارشک (اشک یکم)، رهبر قبیلهٔ پرنی، با فتح ساتراپ پارت در شمال شرقی ایران بنیان‌گذاری شد. پس از ارشک، تیرداد (اشک دوم) به قدرت رسید و با افزودن گرگان به قلمرو اشکانیان، پایه‌های حکومت را محکم‌تر کرد. مهرداد یکم (اشک ششم) با فتح ماد، عیلام، پارس و بابل، قلمرو اشکانیان را به‌طور قابل‌توجهی گسترش داد و نخستین پادشاهی بود که خود را “شاهنشاه” نامید.
گسترش قلمرو توسط مهرداد دوم
مهرداد دوم (اشک نهم) با فتح ارمنستان و مطیع کردن قبایل سکا در شرق، قلمرو اشکانیان را تا هیمالیا و دریاچهٔ آرال گسترش داد. دوران حکومت او نقطهٔ اوج قدرت اشکانیان و نهایت توسعهٔ ارضی امپراتوری آنان بود.
روابط اشکانیان با امپراتوری روم
اشکانیان در مواجهه با امپراتوری روم، گاه درگیر جنگ و گاه در صلح بودند. در سال ۱۱۵ میلادی، امپراتور ترایانوس به ایران حمله کرد و سلوکیه و تیسفون را غارت نمود. اما اشکانیان موفق شدند رومیان را از خاک خود بیرون برانند. همچنین، در سال ۱۹۸ میلادی، امپراتور سپتیمیوس سوروس بار دیگر به ایران حمله کرد و میان‌رودان را غارت نمود، اما مجبور به عقب‌نشینی شد.
درس‌های تاریخی از روابط با روم
روابط پیچیدهٔ اشکانیان با روم نشان‌دهندهٔ قدرت و دیپلماسی این سلسله در مواجهه با یکی از بزرگ‌ترین امپراتوری‌های زمان خود است. این روابط نشان می‌دهد که اشکانیان نه تنها در میدان نبرد، بلکه در عرصهٔ دیپلماتیک نیز توانایی‌های قابل‌توجهی داشتند.
زوال و سقوط اشکانیان
در سدهٔ سوم میلادی، ضعف داخلی و کشمکش‌های قدرت، زمینه‌ساز سقوط اشکانیان شد. اردوان چهارم (اردوان پنجم) در سال ۲۱۳ میلادی به قدرت رسید، اما در سال ۲۲۴ میلادی در نبرد هرمزدگان از اردشیر بابکان، بنیان‌گذار سلسلهٔ ساسانیان، شکست خورد و حکومت اشکانیان به پایان رسید.
عوامل سقوط اشکانیان
عوامل مختلفی در سقوط اشکانیان نقش داشتند، از جمله ضعف داخلی، کشمکش‌های قدرت و چالش‌های خارجی. این عوامل به تدریج باعث تضعیف حکومت اشکانیان و نهایتاً سقوط آنها شد.
میراث فرهنگی و هنری اشکانیان
اشکانیان در هنر و معماری تأثیرات قابل‌توجهی داشتند. آنها سه پایتخت داشتند: نیسا، صد دروازه یا قومس و تیسفون. میراث هنری اشکانیان پایه‌های هنر عالی دورهٔ ساسانی را بنا نهاد و همچنان در هنر ایران جاری است.
ویژگی‌های هنری دوره اشکانی
ویژگی‌های هنر اشکانی عبارت‌اند از: طرح‌ها و مایه‌های آیینی و روحانی، علاقه به ظرافت و ریزه‌کاری، پرداختن به جزئیات و تزیین، و شیوهٔ نمایش روبه‌رو نگاری. از مهم‌ترین شهرهای اشکانی می‌توان به شیز، داراب‌گرد و فیروزآباد اشاره کرد.
نظام حکومتی اشکانیان
در نظام پادشاهی اشکانیان، مجلس مهستان پادشاه را انتخاب می‌کرد. این مجلس از حدود سیصد نفر مرد برگزیده تشکیل می‌شد. شاهان اشکانی بنا به قدرتی که داشتند، در انتخاب اعضا و تصمیمات مجلس اعمال نفوذ می‌کردند.
نقش مجلس مهستان
قدرت مهستان همیشه یکسان نبود و گاهی به تأییدکنندهٔ نظرات پادشاه تبدیل می‌شد. با این حال، این مجلس می‌توانست شاه را به‌دلیل ناکارآمدی از تخت فرمانروایی پایین بکشد و دیگری را جایگزین وی نماید.
نتیجه‌گیری
در مجموع، دورهٔ اشکانیان با وجود چالش‌های داخلی و خارجی، نقش مهمی در تاریخ ایران ایفا کرد و میراث فرهنگی و هنری ارزشمندی از خود به‌جای گذاشت. این دوره نه تنها به‌دلیل دستاوردهای نظامی و سیاسی، بلکه به‌خاطر تأثیرات فرهنگی و هنری‌اش بر تاریخ ایران و جهان شناخته می‌شود.