عود که با نامهای بربط و رود نیز شناخته میشود، یکی از سازهای قدیمی و اصیل ایرانی است. درباره ریشه نام بربط چندین نظر وجود دارد. عدهای میگویند این کلمه از ترکیب “بر” به معنای سینه و “بط” به معنای مرغابی تشکیل شده، چون شکل کاسه ساز شبیه سینه و گردن مرغابی است. اما این دیدگاه به دلیل ایرانی بودن اصل ساز و اینکه اعراب خودشان آن را “عود” صدا میزنند، چندان محکم به نظر نمیرسد.
نظر دیگری که منطقیتر مینماید، این نام را برگرفته از “باربد” میداند که نوازنده چیرهدست عود در دربار خسروپرویز بود. به احتمال زیاد، شهرت و هنر این موسیقیدان بر روی سازی که پیش از آن “رود” نام داشت، ماندگار شده و نامش را تغییر داده است. در ادامه این بخش از وبلاگ ندابلاگ، بیشتر با این ساز کهن آشنا خواهیم شد.
عود یکی از سازهای زهی و کهن در موسیقی است که به آن لقب «پادشاه سازها» یا «سلطان آلات موسیقی» دادهاند. این ساز معمولاً در منطقه خاورمیانه و کشورهای عربی رواج دارد و صدایی گرم و گیرا تولید میکند.
عود بدنهای گلابیشکل دارد و روی آن صفحه چوبی صاف قرار گرفته است. سیمهای آن معمولاً پنج جفت هستند که هر جفت با هم همصدا کوک میشوند. نوازنده با مضرابی که از پر پرندگان یا پلاستیک ساخته شده، سیمها را به ارتعاش درمیآورد و نوای دلنشینی میآفریند.
این ساز در اجرای موسیقی اصیل و سنتی نقش مهمی ایفا میکند و اغلب برای همراهی خواننده یا در کنار دیگر سازها استفاده میشود. یادگیری عود نیازمند تمرین و آشنایی با اصول موسیقی شرقی است، اما صدای منحصر به فرد آن هر شنوندهای را مجذوب خود میکند.
آشنایی با ساز عود
عود در دسته سازهای زهی ـ زخمهای جای میگیرد. طول آن نزدیک به ۸۵ سانتیمتر است و هنگام نواختن، به صورت افقی روی پا قرار داده میشود. این ساز در واقع نمادی تاریخی از سازهای ایرانی محسوب میشود و در موسیقی سنتی منطقه خاورمیانه و شرق آفریقا نیز به کار میرود.
عود دستهای کوتاه و کاسهای نسبتاً بزرگ و گلابیشکل دارد. برخلاف دیگر سازهای زهی ـ زخمهای ایرانی، این ساز پردهبندی ندارد و معمولاً ده تا سیزده سیم بر روی آن کشیده میشود.
بربط امروزه در موسیقی ایرانی نقش کمرنگتری دارد، در حالی که عود عربی یکی از سازهای اصلی موسیقی عربی به شمار میآید. این ساز پس از رسیدن به اروپا، لوت نام گرفت. واژه لوت از نوشتار کلمهٔ العود شکل گرفته و به مرور زمان به لوت دگرگون شده است.
قسمتهای مختلف عود عبارتند از:
کاسه و صفحه صوتی:
این بخش شکلی مانند گلابی دارد و از طول به دو نیمه برابر تقسیم شده است. کاسه از تکههای چوبی زیادی که به هم متصل شدهاند ساخته شده است. صفحه رویی ساز نیز از چوب است و معمولاً از چوب کاج انتخاب میشود تا کیفیت صدای بهتری تولید کند.
روی صفحه، دو سوراخ کوچک و یک سوراخ بزرگتر تزئینی از جنس استخوان قرار دارد تا صدا از کاسه خارج شود. همچنین قطعهای به نام خرک در بخش پایینی صفحه نصب میشود.
خرک و نگهدارنده سیمها:
خرک یک قطعه چوبی به طول تقریبی ده سانتیمتر است که در انتهای پایینی کاسه قرار میگیرد. روی آن شیارهای ظریفی برای قرارگیری سیمها ایجاد شده است.
دسته:
بربط یک دسته چوبی کوتاه دارد که طول آن تقریباً برابر با یکسوم طول کاسه و قطر آن حدود ده سانتیمتر است. در گذشته روی دسته این ساز پردههایی (دستان) بسته میشد، اما امروزه معمولاً دسته بربط بدون این پردهها ساخته میشود.
جعبه گوشیها (سرپنجه):
سرپنجه محفظهای توخالی در ابتدای دسته است که کمی به سمت پشت مایل شده است. این جعبه محل قرارگیری گوشیهای ساز است و در دو طرف آن، در مجموع ده گوشی (پنج گوشی در هر طرف) قرار دارد.
شیطانک:
یک قطعه چوبی نازک و کوتاه به عرض دسته و با بلندی حدود یک میلیمتر است که بین دسته و سرپنجه قرار میگیرد. سیمها از روی شیارهای کمعمق آن عبور میکنند.
تعداد و جنس سیمها:
بربط ده سیم دارد که معمولاً دوتا دوتا به یک نت کوک میشوند. در برخی از این سازها، یک سیم بم به صورت تکی بسته میشود که بیشتر برای ایجاد صدای پسزمینه (واخوان) استفاده میشود.
محدوده صوتی:
محدوده صدای معمول بربط حدود دو اکتاو است. به دلیل کوتاهی دسته ساز، بهترین و شفافترین صداها در محدوده یکونیم اکتاو میانی تولید میشود.
مضراب:
مضراب بربط معمولاً از پر پرندگان بزرگ یا پلاستیک نرم ساخته میشود و با انگشتان دست راست نوازنده گرفته میشود.