دیوان نوعی ساز زهی است که با مضراب نواخته میشود و اصالتاً متعلق به موسیقی کردی است. این ساز در دستهبندی سازها، از خانواده تنبور محسوب میگردد با این تفاوت که ابعاد دیوان از تنبور بزرگتر است. برای آشنایی بیشتر با دیوان، این ساز اصیل کردی، میتوانید مطلب وبلاگ ندابلاگ را مطالعه کنید.
دیوان،ساز کردی
دیوان عمدتاً در میان مردمان کرد ایران، کردهای ترکیه (مناطق کرمانج) و کردهای عراق (شمال عراق) رواج دارد که زبان، فرهنگ و آداب و رسوم مشترک و همانندی دارند. امروزه در شهرهایی مانند بوکان، مهاباد، سنندج و کرمانشاه از دیوان استفاده میشود و با وجود اینکه پیشینه طولانی در این نواحی ندارد، علاقهمندان بسیاری به خود جذب کرده است.
تاریخچه دیوان
پیشینه ساخت ساز دیوان به حدود چهارصد سال پیش برمیگردد. این ساز نخستین بار در شهر فیرورق (پره) که از مناطق شهر خوی است، ساخته شد.
به نظر میرسد دیوان و سازهای مشابه آن، در نتیجه دگرگونیها و اصلاحاتی پدید آمدهاند که بر روی ساز ترکی قوپوز انجام شده است.
کاسه ساز دیوان اندازه بسیار بزرگی دارد و ساختن آن از یک قطعه چوب واحد دشوار است. به همین دلیل، آن را به روش «پروانهای» میسازند؛ بدین صورت که قطعات هلالی شکل چوب را که خم شدهاند، به هم میچسبانند. چوب مورد استفاده برای این ساز معمولاً از درختانی مانند توت سیاه، گردو، سرخدار یا گلابی انتخاب میشود.
ساختار ساز دیوان :
ساز دیوان در ابعاد گوناگونی تولید میشود. اندازه کوچک آن را «جُرا» میگویند، اندازه متوسط آن «دسته کوتاه» نام دارد و اندازه بزرگ آن که به طور اصلی به آن «دیوان» گفته میشود، «دسته بلند» خوانده میشود. (در ایران معمولاً بین دسته کوتاه و دیوان تمایزی قائل نمیشوند، با این حال پردههای دیوان کمی بلندتر است و کاسه آن نیز بزرگتر میباشد.) کاسه طنین دیوان در مقایسه با سهتار بسیار بزرگتر است.
دسته این ساز ۲۴ پرده متحرک دارد که قابلیت جابهجایی دارند. دیوان در مجموع هفت سیم دارد که دو عدد از آنها به عنوان سیمهای واخوان به کار میروند. سه سیم اصلی آن نیز معمولاً با یکدیگر همصدا کوک میگردند.
دیوان دارای هفت گوشی است؛ چهار گوشی روی صفحه گوشیها و سه گوشی دیگر در کنار آنها قرار گرفتهاند. سیمبست ساز در انتهای بخش صاف بدنه کاسه طنین نصب شده است. در قسمت پایینی کاسه نیز یک سوراخ صوتی به قطر حدود ۳۵ میلیمتر وجود دارد.
این ساز با استفاده از یک مضراب پلاستیکی نواخته میشود. نوازنده در هنگام اجرا، معمولاً انگشت میانی خود را به ریتم بر روی کاسه طنین میکوبد.
اجزای تشکیل دهنده ی ساز دیوان:
ساز دیوان هفت عدد سیم و بیست و سه پرده دارد. این سیمها به سه گروه تقسیم میشوند:
۱. سه سیم که در بخش پایینی قرار دارند و همزمان با هم به صدا درمیآیند. یکی از این سیمها از جنس فنر است.
۲. دو سیم در بخش میانی که آنها نیز با هم نواخته میشوند.
۳. دو سیم در بخش بالایی که یکی فنری و دیگری سیم معمولی است.
سیمهایی که در یک ردیف قرار دارند، دقیقاً با یک نت و به یک صورت کوک میشوند.
کوک های دیوان :
**کوکهای رایج در موسیقی**
چند کوک اصلی و پرکاربرد وجود دارد که هر کدام صدای مخصوص به خود را ایجاد میکنند:
* **کوک بوزوک یا کارا:** در این کوک، سیمها به نتهای «سل»، «ر» و «لا» کوک میشوند.
* **کوک باغلاما:** در این روش، سیمها روی نتهای «لا»، «سل» و «ر» تنظیم میشوند.
* **کوک مستزاد:** برای این کوک، سیمها را به نتهای «فا»، «ر» و «لا» کوک میکنند.
* **کوک میسکت:** در این کوک نیز سیمها روی نتهای «فا دیز»، «ر» و «لا» تنظیم میشوند.