راستپنجگاه یکی از هفت دستگاه اصلی موسیقی ایرانی به شمار میآید. این دستگاه با نامهای راست و پنجگاه و یا به شکل کوتاهشده «راست» نیز شناخته میشود. در ادامه این نوشته، بیشتر با ویژگیهای این دستگاه موسیقایی آشنا خواهیم شد.
آشنایی با دستگاه راستپنجگاه
راستپنجگاه از نظر نام، با هیچکدام از مقامهای اصلی موسیقی ایرانی یکسان نیست. برخی بر این باورند که نامهای «راست» و «پنجگاه» نسبت به دیگر مقامها، تازهتر و جدیدتر هستند.
بخش اول دستگاه راستپنجگاه به مقام راست نزدیک است و با دستگاه ماهور هماهنگی دارد. راست پنج گاه در واقع تلفیقی از دیگر مقامهای موسیقی ایران است، به طوری که میتوان در قالب آن، به همهٔ مقامهای ایرانی وارد شد. به همین دلیل، تمام حسها و حالهای موجود در دستگاههای موسیقی ایرانی را میتوان با راست پنج گاه نیز بیان کرد.
این دستگاه حالت ویژه و جداگانهای از خود ندارد و تنها برخی گوشههای مخصوص — مانند ماوراءالنهر و سپهر — که در جای دیگری دیده نمیشوند، به آن تعلق دارند.
راستپنجگاه این امکان را فراهم میکند که بتوان به همهٔ دستگاههای دیگر موسیقی ایرانی تغییر مقام داد. برخی نیز اعتقاد دارند که هدف از پدید آوردن این دستگاه، آموزش بخشهای پیشرفته موسیقی، مانند مرکبنوازی و مرکبخوانی، بوده است.
اجرای دستگاه راست پنجگاه
اجرای دستگاه راست پنجگاه، چه در خوانندگی و چه در نوازندگی، از دشوارترین کارها برای هنرمندان موسیقی به شمار میرود. تنها خوانندگان مجرب و کسانی که به ردیفهای موسیقی ایرانی تسلط کامل دارند، قادرند این دستگاه را به شکلی زیبا و بینقص ارائه دهند. به همین ترتیب، نوازندگان چیرهدست موسیقی سنتی ایران نیز کسانی هستند که میتوانند راست پنجگاه را با مهارت و زیبایی اجرا کنند.
در کتاب بحورالالحان نوشته فرصتالدوله شیرازی، نام این دستگاه به صورت «راست و پنجگاه» ذکر شده و به عنوان نخستین دستگاه از مجموعه هفتگانه معرفی شده است. در بخش مربوط به مقام راست نیز دو شعبه بیان شده که یکی از آنها پنجگاه نام دارد.
در مقابل، موسی معروفی در کتاب خود با عنوان ردیف هفت دستگاه موسیقی ایران، نام این دستگاه را «راستپنجگاه» آورده و آن را به عنوان ششمین دستگاه در فهرست هفتگانه قرار داده است.
داریوش صفوت نیز در آثار خود نام «راستپنجگاه» را به کار برده و به استفاده فرصتالدوله از حرف «واو» برای پیوند دو بخش نام اشاره کرده است.
قواعد تئوریک
اصول نظری دستگاه راستپنجگاه دقیقاً مشابه دستگاه ماهور است و مانند گام ماژور در موسیقی غربی عمل میکند. اما اجرای این دستگاه در عمل دشواریهایی دارد، به ویژه در نحوه بیان ملودی و ایستادن روی نتهای خاص. زیرا اگر کوچکترین اشتباهی در توقف روی نتها یا شروع قطعه رخ دهد، ممکن است رنگ دستگاه به ماهور تغییر کند و نوازنده از مسیر درست اجرای راستپنجگاه خارج شود. به همین دلیل است که در آموزش ردیف موسیقی ایرانی، معمولاً دستگاههای نوا و راستپنجگاه در پایان و به عنوان آخرین دستگاهها به هنرجو آموزش داده میشوند.