در دنیای موسیقی، واژهها و مفهومهای گوناگونی به کار میرود که هر یک در جای خود معنا و کاربرد مشخصی دارند. آشنایی با این واژهها به ما کمک میکند تا موسیقی را بهتر بفهمیم و از آن لذت بیشتری ببریم. یکی از این مفهومهای مهم، “مایه” در موسیقی است که در این نوشته قصد داریم درباره آن صحبت کنیم. امیدواریم تا پایان این مطلب همراه ما باشید.
آشنایی با اصطلاح مایه در موسیقی
اصطلاح مایه در موسیقی
مایه یا تنالیته در موسیقی، به چینش منظم یا نامنظم نتهای یک گام گفته میشود. بر این اساس، هر قطعه موسیقی در یک مایه مشخص ساخته میشود. به عنوان نمونه، یک آهنگ ممکن است در مایه «لا» باشد؛ یعنی گام اصلی آن «لا» است.
به زبان ساده، وقتی یک نت مرکزی وجود داشته باشد و بقیه صداها به آن وابسته باشند، مایه یا تنالیته شکل میگیرد. این نت اصلی که پایه و اساس تنالیته است، نت پایه نامیده میشود.
تنالیته در موسیقی
در موسیقی، هر گام یک نت مرکزی و پایه دارد که جایگاه آن ثابت است.
به بیان ساده، گام موسیقی بر اساس یک نت اصلی شکل میگیرد که دیگر نتها از آن فاصله میگیرند و دوباره به سمت آن بازمیگردند.
وجود این نت پایه، مفهومی ساده است، اما درک و احساس ما هنگام شنیدن یک قطعه موسیقی را عمیقاً تحت تأثیر قرار میدهد. این عامل بر ساختار نتها و آکوردها و همچنین جهتگیری و مسیر حرکت قطعه موسیقی نیز اثر میگذارد.
زیر و روی یک مایه :
عبارتهایی مانند «زیر یک مایه را خواندن» یا «بم آن مایه را خواندن» در واقع به همان نت آغازین و پایانی یک قطعه موسیقی اشاره دارند. یعنی در ابتدا و انتهای آواز، فرکانس نت اصلی یکسان و ثابت باقی میماند.
مایه های چپ و راست :
مایههای مختلف از نظر رنگ صوتی (طنین صدا) به دو گروه «راست» و «چپ» تقسیم میشوند. این دستهبندی بر اساس ویژگی اولیهٔ صدا و نوع نت شروعکنندهٔ گام صورت میگیرد.
به بیان ساده، در طبیعت تفاوتِ زیر و بمی میان صدای مردان و زنان وجود دارد و در عمل، محدودهٔ صدای مردان با زنان حدود یک اکتاو (هشت نت) فاصله دارد.
به مایههایی که بانوان با توجه به طبیعت و ساختار صدایشان انتخاب میکنند، «مایههای چپ» (چپکوک) گفته میشود و به مایههایی که مردان برمیگزینند، «مایههای راست» (راستکوک) میگویند.
پس در نتیجه: صدای نازک (زیر) مردان و زنان را «چپکوک» و صدای کلفت (بم) مردان و زنان را «راستکوک» مینامند.
مطلوبیت تنالیته مایه ها :
همهی مایهها از نظر زیروبمی و کیفیت صوتی، مناسب و دلنشین نیستند و انتخاب بعضی از آنها از لحاظ درجهی صدا، ناپسند و نامطلوب محسوب میشود.
این نامطلوب بودن مایهها، ارتباط مستقیمی با گستره و محدودهی صدای خوانندگان دارد.
تعداد پردههای سازهای مضرابی (مانند تار و سهتار) توسط علینقیخان وزیری و بر پایهی محاسبات دقیق، افزایش یافت. پس از این تغییر، این امکان به وجود آمد که بتوان هر یک از نتهای موجود روی ساز، اعم از پرده کامل، نیمپرده و ربعپرده، را به عنوان شروع یک مایه در نظر گرفت.
به این ترتیب، برای هر یک از دستگاهها و آوازهای ایرانی، بیش از چهل مایه مختلف ایجاد شد.
در مجموع، با در نظر گرفتن هفت دستگاه و پنج آواز اصلی موسیقی ایرانی، بیش از پانصد مایه به دست میآید که بسیاری از آنها رایج و معمول نمیباشند.
از بین مایههای بسیار زیادی که روی ساز وجود دارد و میتوان برای آنها یک گام موسیقایی تعریف کرد، بسیاری از لحاظ زیروبمی و کیفیت صدا، مطلوب و خوشایند نیستند.