ساز کمانچه یکی از سازهای قدیمی است که درباره خاستگاه و ریشهی اصلی آن نظرات متفاوتی وجود دارد. پس از آن که جمهوری آذربایجان نسبت به ثبت جهانی کمانچه به نام ایران در یونسکو اعتراض کرد، مقرر شد این ساز آرشهای که هم در موسیقی محلی و هم در موسیقی کلاسیک ایران جای دارد، به صورت مشترک به نام «ایران» و «آذربایجان» به ثبت برسد. با این حال، کمانچهی ایرانی و کمانچهی آذری از جنبههایی با یکدیگر تفاوت دارند که در ادامه در وبلاگ ندابلاگ به آنها پرداخته شده است.
کمانچه ایرانی و آذری
هرچند این دو ساز به هم شبیه هستند، اما کمانچه آذری از نظر جنس صدا و شیوه ساخت، با کمانچه ایرانی تفاوتهایی دارد. از نگاه ظاهری، تفاوت چشمگیری بین آنها دیده نمیشود، ولی هر یک زیبایی و گیرایی منحصر به فرد خود را دارند. نکته مهم، مهارت و تجربه نوازنده در هنگام نواختن و کیفیت صدایی است که از ساز بیرون میآید.
جنس سیمها، نحوه در دست گرفتن ساز، نوع پوست روی کاسه و شیوه کوک کردن، باعث میشود صدای کمانچه ایرانی با گروههای موسیقی ایرانی هماهنگی بیشتری داشته باشد. به این معنا که کمانچه ایرانی صدایی نرم و توخالی دارد که برای اجرای قطعات ایرانی مناسب است.
در مقابل، گروههای موسیقی آذربایجانی معمولاً به صدایی رسا و شفاف نیاز دارند. قطعاتی که در موسیقی آذربایجانی نواخته میشوند، علاوه بر نرمی و زیبایی، به سرعت و چابکی نیز احتیاج دارند؛ در حالی که در موسیقی ایرانی تمرکز اصلی بیشتر بر لطافت و آرامش نوازش است.
تفاوت هایی که کمانچه آذری را از ایرانی متمایز می کند
تفاوت در شکل و اندازهی ساز، به همراه روش متفاوت نواختن آن، باعث میشود صدای کمانچهی آذری به طور کلی با صدای کمانچهی ایرانی فرق داشته باشد. در واقع، کاسهی طنینانداز کمانچههای آذری با نمونههای ایرانی کاملاً متفاوت است. این کاسهها کمی بزرگتر و پهنتر هستند و دهانهی آنها نیز گشادتر است.
تفاوت در شیوه ی نوازندگی کمانچه ی آذری با کمانچه ی ایرانی
نوازندگان آذری کمانچه، صدایی از این ساز بیرون میآورند که با گویش و موسیقی آذری هماهنگ است. گاهی از فاصلهای دورتر با آرشه روی خرک میکشند و نوع تحریرها و روش اجرایشان نیز برخاسته از همان گویش و ساختار موسیقی آذری است.
با این همه، در هر دو سبک نوازندگی، ماهیت اصلی ساز کمانچه حفظ میشود و در هر دو نوع موسیقی، با لهجه و شادابی ویژهای که ریشه در فرهنگ خود دارد، به شکلی زیبا و دلنواز جلوه میکند.
کمانچه ایرانی در دو گونه ساخته میشود: یکی با کاسهای پشتبسته و گرد، و دیگری با کاسهای پشتباز و مخروطیشکل. صدادهی و طنین آن کاملاً ایرانی است و با موسیقی ایران زمین همخوانی دارد، هم از نظر تحریرها و هم از نظر حالات و احساسی که در نوازندگی بیان میشود.
کمانچه آذری
با آمدن ویولن، تقریباً همه نوازندگان کمانچه به این ساز تازه و جذاب روی آوردند و کمانچه را کنار گذاشتند، بدون اینکه روش درست نواختن ویولن را یاد بگیرند. آنها همان سبک قدیمی نوازندگی کمانچه را روی ویولن اجرا کردند. تنها فرق این بود که کمانچه را به صورت عمودی روی زمین میگذاشتند، اما ویولن را به صورت افقی زیر چانه قرار میدادند! نامی که ناصرالدین شاه برای ویولن انتخاب کرد و آن را “کمانچه فرنگی” نامید، بیارتباط با شرایط آن دوران نبوده است!
آیا از نظر کوک هم این دو ساز متفاوت هستند؟
یک تفاوت مهم دیگر بین این دو ساز، نحوه تنظیم سیمهای آنهاست. در کمانچه ایرانی، سیمها به صورت «می، لا، می، لا» کوک میشوند. اما در کمانچه آذری، این کوک به شکل «سل، دو، سل، دو» است. این تفاوت در کوک باعث میشود صدای کمانچه آذری حدود یک و نیم پرده زیرتر (صدایی بالاتر) از کمانچه ایرانی به گوش برسد.