سرزمین ایران، در هر بخشی خود، آواها و نواهای بومی و پرباری برای کشف کردن دارد. در این نوشته از وبلاگ ندابلاگ، میخواهیم به منطقه ترکمنصحرا سفر کنیم و با موسیقی مردمان این خطه آشنا شویم. مردم این دیار، انسانهایی بااصالت و پایبند به رسوم خود هستند و هنوز هم موسیقی محلیشان را با همۀ ریزهکاریهایش مینوازند. افزون بر این، موسیقی در زندگی آنان جایگاه مهمی دارد و در شادیها، بازیهای محلی، مراسم سوگواری، جشن میلاد پیامبر، در سن ۶۳ سالگی بزرگ خانواده، هنگام به دنیا آمدن فرزندان، مراسم ختنهسوران و عروسیها شنیده میشود. به همین دلیل، شناخت موسیقی ترکمنصحرا میتواند اطلاعات بسیار ارزشمندی درباره پیشینه موسیقی ایران در اختیار ما قرار دهد.
محتوای موسیقی ترکمن صحرا چگونه است؟
موسیقی ترکمن صحرا در واقع همان موسیقی بومی و محلی مردمان ترکمن است که در ایران، ترکمنستان و افغانستان زندگی میکنند. بخش بزرگی از این موسیقی، بازتابدهنده رنجها و سختیهایی است که این مردم در طول تاریخ تجربه کردهاند. وقتی به این موسیقی گوش میدهیم، به خوبی میتوانیم صدای نالهها و شکایتهای جانسوزی را احساس کنیم که تا اعماق وجود انسان نفوذ میکند. برخی بر این باورند که همین درونمایه غمگین باعث شده که موسیقی ترکمنها برخلاف دیگر مناطق ایران، با رقص و سازهای ضربهای مانند دف و دایره همراه نباشد. در موسیقی محلی ترکمن، نه تنها جایی برای رقص وجود ندارد، بلکه از سازهای کوبهای هم اساساً استفاده نمیشود. علاوه بر موضوع درد و رنج که محور اصلی این موسیقی است، گونههای دیگری هم در موسیقی ترکمن صحرا وجود دارند که در ادامه به برخی از آنها اشاره خواهیم کرد.
موسیقی عاطفی
در سبک موسیقی هودی که در منطقه ترکمن صحرا رواج دارد، مادران با خواندن آوازی پراحساس و محزون، عمیقترین احساسات خود را نسبت به فرزندانشان بیان میکنند.
موسیقی تغزلی
این ترانهها درباره دوری از کسی است که دوستش داریم صحبت میکنند و به دو سبک مختلف اجرا میشوند.
نوع اول “لالهخوانی” نام دارد. در این سبک، یک دختر جوان در میان گروهی از دوستان همسن خود، همراه با نوای ساز “قاووز” (که به آن زنبورک هم میگویند) آواز میخواند.
نوع دوم “چوپانیخوانی” است. در این سبک، چوپان است که با همراهی ساز نی، آواز خود را میخواند.
موسیقی حماسی رزمی
به این سبک از موسیقی، بخشی گفته میشود. در این هنر، نوازندگان که به آنها بخشی میگویند، با ساز دوتار داستانهای کهن و پهلوانی را به صورت آواز و قصهگویی برای شنوندگان میخوانند.
موسیقی آیینی
در این نوشته، درباره پیوندی که میان انسان و پروردگارش برقرار است و همچنین دیگر پندارهای روحانی و مقدس سخن گفته شده است.
سازهای موسیقی ترکمن صحرا
موسیقی ترکمنهای صحرا بیشتر با ساز دوتار شناخته میشود. این دوتار از نوع کوچکی است که به آن «تامدیر» میگویند. علاوه بر دوتار، ساز کمانچه نیز در این منطقه نواخته میشود؛ با این حال محمدرضا درویشی آن را ساز اصلی و بومی ترکمنها نمیداند. از سازهای دیگری که در موسیقی ترکمن کاربرد دارد میتوان به غیجک، تویدیک و غووز (که همان چنگ است) اشاره کرد. همانطور که پیشتر گفتیم، در موسیقی ترکمن سازهای کوبهای وجود ندارد؛ با این حال ریتم و ضرب از ویژگیهای مهم این موسیقی به شمار میرود. نوازندگان ترکمن حتی هنگام کوک کردن سازشان نیز به ریتم توجه دارند. وظیفه نشان دادن ضرب آهنگها و ترانهها بر عهده نوازندگان دوتار است که با حرکت انگشتان خود روی صفحه ساز، ضرب را به زیبایی ایجاد میکنند.
به نوازندگان ترکمن صحرا چه میگویند؟
در میان ترکمنها به کسانی که همزمان با نواختن دوتار، آواز میخوانند و داستانها و تاریخ قوم خود را روایت میکنند، «بخشی» گفته میشود. اگر کسی فقط ساز دوتار بنوازد و آواز نخواند، به او «دوتارچی» یا «سازنده» میگویند. البته در بسیاری از موارد، واژه بخشی برای دیگر هنرمندان موسیقی مانند نوازندگان، خوانندگان و تکنوازان نیز به کار میرود.
این واژه حدود ۲۵۰ تا ۳۰۰ سال است که رواج یافته و پیش از آن، از کلمه «اوزان» استفاده میشده است. با این حال، مختوم قلی، شاعر و عارف نامدار ترکمن، در یکی از شعرهایش این دو واژه را به یک معنا به کار برده است:
« اگر به ایل سعادت روی کند، بخشی و اوزان در آیند »