دو تار یکی از سازهای قدیمی ایران است که تاریخچه آن به هزاران سال پیش میرسد. این ساز با ناخن دست نواخته میشود و امروزه بیشتر در مناطق شمال شرقی کشور رواج دارد. جالب است بدانید که دو تار در شهرهای مختلف، شکل و صدای کمی متفاوتی دارد. در این نوشته از وبلاگ ندابلاگ، به بررسی پیشینه، اجزای ساز و نحوه استفاده از دو تار میپردازیم.
منشأ ساز دو تار
مناطقی که ساز دو تار در آنها رواج دارد، عبارتاند از:
• شمال خراسان: شامل شهرهای قوچان، بجنورد، شیروان، اسفراین، فاروج، درگز و آشخانه
• جنوب و شرق خراسان: مانند تربت جام، تایباد، تربت حیدریه، نیشابور، فردوس، بیرجند، بجستان، بردسکن، قائنات، کاشمر، نردین، خواف، سرخس، گناباد و سبزوار
• مناطق ترکمننشین در شمال شرق: شامل استان گلستان و شهر علیآباد کتول
• بخشهایی از شرق استان مازندران
با توجه به این گستره جغرافیایی، ساز دو تار به سه گونه اصلی تقسیم میشود:
– دو تار خراسان
– دو تار ترکمن
– دو تار مازندران
ساختار
ساختار ساز دو تار ممکن است در مناطق گوناگون تفاوتهای کوچکی داشته باشد، ولی در اصل، همهٔ آنها از یک طرح کلی پیروی میکنند. این ساز از یک کاسهٔ گلابیشکل و یکپارچه ساخته میشود که معمولاً از چوب درخت توت است. روی این کاسه را نیز با صفحهای از جنس چوب توت یا گردو میپوشانند. کاسهٔ ساز به یک دستهٔ بلند وصل میشود که محل بستن دستانهاست. دیگر بخشهای تشکیلدهندهٔ دو تار عبارتاند از: دو سیم، دو گوشی برای کوک کردن، سیمگیر، خرک و شیطانک.
کاربرد ساز دو تار در نواحی مختلف
در شرق استان خراسان، ساز دو تار یک وسیله موسیقی برای مجالس و محافل است که معمولاً برای هماهنگی با خواننده و ساز دایره از آن استفاده میشود. در شمال خراسان، به کسانی که دو تار مینوازند، بخشی گفته میشود. بخشیها علاوه بر نوازندگی، نقش خواننده، قصهگو و شاعر را نیز بر عهده دارند و در حین نواختن دو تار، داستانهای گوناگونی را روایت میکنند. در مناطق ترکمننشین نیز کاربرد دو تار مشابه شمال خراسان است و به نوازندگان آن باغشی یا بخشی میگویند. باغشیها در مراسمی مانند جشن عروسی، شبنشینیها و آیینهای درمانی با موسیقی به اجرا میپردازند و ترانه میخوانند. در بعضی مواقع، دو تار همراه با کمانچه نیز نواخته میشود. در شرق مازندران نیز معمولاً دو تار به تنهایی نواخته میشود؛ اما گاهی در کنار کمانچه، دایره یا تنبک قرار میگیرد و صدای خواننده را همراهی میکند.