چگور که با نامهای چوگور، چغور و قوپوز نیز شناخته میشود، یک ساز زهی و مضرابی است که ریشههای کهنی در منطقه آذربایجان دارد. این ساز معمولاً توسط عاشیقهای آذریزبان نواخته میشود. چگور از نظر ظاهری شبیه سازهایی مانند باغلاما، دو تار و تنبور است؛ اما در عین حال خصوصیات ویژه و منحصر به فردی دارد که آن را از سازهای مشابه متمایز میکند. در این نوشته از وبلاگ ندابلاگ، به بررسی همهی ویژگیهای ساز چگور میپردازیم.
ساختار ساز چگور
ساز چگور در مناطق گوناگون مانند ساوه، قزوین، همدان، میان قشقاییها و آذربایجان، با وجود شباهت کلی، در جزئیات ساخت کمی متفاوت است. این ساز کاسهای نیمهگلابی و بزرگتر از کاسه سهتار دارد که از چند ترکه ساخته شده است. عدد ۹ نزد عاشیقها ارزش نمادین دارد و در ساختار اولیه چگور هم به خوبی دیده میشود؛ به طوری که در گذشته این ساز ۹ ترکه، ۹ سیم و ۹ دستان داشت. اما امروزه معمولاً تعداد ترکهها و دستانها به ۱۱ تا ۱۳ عدد و سیمها به ۷ یا ۸ عدد تغییر یافته است. جنس کاسه و صفحه رویی ساز از چوب درخت توت است و دسته آن از چوب زردآلو ساخته میشود. قطعهای به نام شیطانک که در ساز به کار رفته، معمولاً از استخوان گاو است. دستانها در نمونههای امروزی بیشتر پلاستیکی هستند و گوشیها و سیمگیرها نیز از چوب گردو یا شمشاد درست میشوند.
نحوه نواختن ساز چگور
ساز چگور معمولاً بین ۱۱ تا ۱۳ پرده اصلی دارد که البته اولین پردهی آن، کرن یا ربعپرده نامیده میشود. برای اجرای آهنگهای ترکی، بیشتر از پردههای اول، سوم، پنجم، هفتم، هشتم و دهم استفاده میشود. در بعضی مقامها نیز نوازنده با انگشت شست خود، بر روی شش سیم بالایی (که به آنها سیمهای واخوان میگویند) پرده میگیرد. عاشیقها (نوازندگان آذربایجانی) و اوزانها (نوازندگان ترکیهای) معمولاً در نواختن سیمهای چهارم به بعد مهارت بیشتری دارند. ریتمهایی که با چگور نواخته میشوند، شبیه به صدای تاخت اسب هستند. برخی از نوازندگان این ساز، به ویژه عاشیقهای همدان، در هنگام نواختن، داستانهایی هم تعریف میکنند؛ این کار بیشتر در جشنهای عروسی دیده میشود.