در موسیقی ایرانی، به نتی که بیش از بقیه در ملودی تکرار میشود و بیشتر شنیده میشود، نت شاهد میگویند. این نت مانند قلب ملودی است و بقیه نغمهها در گردش خود، دور آن میچرخند و گسترش مییابند. برای مطالعه بیشتر در این زمینه میتوانید ادامه مطلب را در وبلاگ ندابلاگ دنبال کنید.
نت شاهد چیست
نت شاهد یک ایده مهم در موسیقی دستگاهی است. قبل از اینکه سیستم مقامی به سیستم دستگاهی تغییر کند، اصطلاح «نت شاهد» استفاده نمیشد. با این حال، در موسیقی مقامی هم گاهی یک نت وجود داشت که کاری شبیه به نت شاهد انجام میداد.
به طور دقیقتر، در آن موسیقی، گروههایی از سه نت یا بیشتر تعریف میشد که به آنها «جمع» میگفتند. در هر کدام از این گروهها، تمرکز اصلی روی یک نت خاص بود و ملودی دور آن نت میگشت. به این نت مرکزی «نغمه مفروضه» گفته میشد. گمان میرود که این نت، کارکردی مشابه نت شاهد در تعریف امروزی داشته است.
نت شاهد در موسیقی ایرانی
در موسیقی ایرانی، هشت نت پشت سر هم قرار میگیرند تا یک مقام را بسازند. نت هشتم، تکرار همان نت اول است اما در محدوده صوتی بالاتر، به طوری که فرکانس آن دو برابر نت اول میشود. از بین این هشت نت، بعضی از آنها نقش مهمتری دارند و در آهنگها و نغمهها زیاد به کار میروند. یکی از این نتهای مهم، “نت شاهد” نام دارد.
همانطور که از نامش پیداست، نت شاهد مانند شاهد و محور اصلی ملودی است. یعنی هسته و مرکزیت نغمه حول این نت میچرخد. به عنوان نمونه، در گوشه حسینی، درجه پنجم بیات نقش محوری دارد؛ یعنی ملودی بیشتر روی این نت حرکت میکند و ما آن را بیش از بقیه نتها میشنویم.
نت شاهد در هر دستگاه یا آواز، پرکاربردترین نت است و بیشترین سهم را در ایجاد حس و فضای خاص آن دستگاه دارد. معمولاً بیشتر گوشهها با نت شاهد آغاز شده و با همان هم پایان مییابند.
در موسیقی غربی به این نت، درجه اول گام گفته میشود. یک نوازنده خوب کسی است که این نت را در هر دستگاه به درستی تشخیص دهد و در جای مناسب از آن استفاده کند.
نت های اطراف نت شاهد
نتهایی که در مجاورت نت شاهد قرار میگیرند، به سمت آن کشش دارند و هر چه به این نت نزدیکتر شوند، این کشش و جاذبه قویتر میشود. میتوان گفت نت شاهد مانند یک آهنربا، نتهای اطراف خود را به سوی خود میکشد.
علاوه بر این، نت شاهد در گوشههای مختلف یک دستگاه موسیقی ایرانی میتواند متفاوت باشد، حتی اگر آن گوشهها در یک گام مشترک اجرا شوند. در ردیف موسیقی ایرانی، معمولاً گوشهها بر اساس نت شاهد خود و از صدای بم به زیر، مرتب میشوند. برای نمونه، در دستگاه ماهور، درآمد بر پایهٔ نت پایه (شاهد اول) بنا شده است.
سپس نت شاهد به درجه دوم جابهجا میشود و گوشههای مختلفی حول آن ساخته میشوند. پس از آن، نت شاهد به درجه سوم میرود که حالتی ناپایدار دارد، اما در ادامه به درجه چهارم منتقل شده و گوشهٔ حصار شکل میگیرد. این حرکت تدریجی نت شاهد به درجات بالاتر، در ادامه نیز تکرار میشود.