هر قطعه موسیقی از بخشهای گوناگونی تشکیل میشود و هر بخش ارزش و جایگاه ویژهای دارد. پیشدرآمد نیز یکی از قسمتهای مهم در اجرای موسیقی ایرانی به شمار میرود. اما چه کسی این بخش را به قطعات موسیقی اضافه کرد؟ بر اساس منابع تاریخی، درویشخان را به عنوان کسی میشناسند که شکل امروزی پیشدرآمد را ابداع کرد. در این نوشته از وبلاگ ندابلاگ، بیشتر با درویشخان آشنا خواهید شد.
درویش خان سرچشمه فرم امروزی پیش درآمد
درویشخان که نام اصلی او غلامحسین درویش است، در سال ۱۲۵۱ خورشیدی در تهران به دنیا آمد. او از هنرمندان سرشناس و استادان برجستهی موسیقی سنتی ایران در سالهای پایانی حکومت قاجار به شمار میرود و از چهرههای صاحب سبک و اثرگذار در موسیقی آن دوران بود.
آثار معروفی مانند تصنیف بهار دلکش، تصنیف ز من نگارم و چند قطعهی رنگ و پیش از او به یادگار مانده است. درویشخان رهبری ارکستر کنسرتهای انجمن اخوت را نیز بر عهده داشت که با پشتیبانی صفاعلی ظهیرالدوله برگزار میشد. او را از پایهگذاران و کسانی میدانند که فرم پیشدرآمد را در موسیقی ایرانی ایجاد و گسترش دادند.
پیش درآمد به زبان ساده
همانطور که میدانید، پیشدرآمد قطعهای است که در آغاز یک سمفونی نواخته میشود. در موسیقی ایرانی، پیشدرآمد یک فرم ریتمیک است که پیش از درآمدِ یک دستگاه یا آواز اجرا میگردد و به همین دلیل نام “پیشدرآمد” را به خود گرفته است. این قطعه معمولاً در شروع یک اجرای موسیقی، به عنوان اولین بخش برنامه، نواخته میشود.
ابداع فرم پیشدرآمد
برای نخستین بار، رکنالدین مختاری در انجمن زمزمه پیشنهاد کرد که قطعهای ریتمیک پیش از شروع اصلی کنسرت اجرا شود. به تدریج، موسیقیدانان نامداری مانند درویشخان احساس کردند که به قالبهای مشخص و از پیش تعریفشدهای برای “پیشدرآمد” نیاز است. آنها برای رفع این نیاز، چندین گونه پیشدرآمد در دستگاههای گوناگون موسیقی ایرانی پدید آوردند.
اگرچه واژهٔ “پیشدرآمد” پیش از دوران میرزا عبدالله و آقا حسینقلی نیز استفاده میشده و فرمهای مشابه آن در نوشتههای موسیقی قدیم مانند آثار فارابی و ابن زیله دیده میشود، اما این فرم تا پایان دوره قاجار رواج نداشت و در آن زمان، اجرای موسیقی معمولاً با تکنوازیهای مختلف آغاز میگردید.
اختراع پیشدرآمد به شکل امروزی آن را به رکنالدین مختاری و درویشخان نسبت میدهند. رکنالدین خان پس از تشکیل انجمن اخوت و همهگیر شدن کنسرتهای موسیقی سنتی، قطعهای گروهی معرفی کرد که در آغاز کنسرت اجرا میشد و نام آن را پیشدرآمد گذاشت.
پیش از اقدامات درویشخان، پیشدرآمد قطعهای کوتاه بود که فراتر از بخش “درآمد” یک دستگاه نمیرفت. درویشخان این فرم را گسترش داد، آن را در تمام گوشههای آواز پرورش داد و به این ترتیب، آن را به یک قطعه مستقل و کامل تبدیل کرد.
اهمیت پیش درآمد
یکی از دلایل مهم پیشدرآمد این است که برخلاف دیگر قالبهای معمول موسیقی سنتی ایران که در آنها موسیقی بیشتر نقش همراهیکننده با خواننده یا رقصندگان را دارد، پیشدرآمد به طور ویژه بر نوازندگان تمرکز دارد.
پیشدرآمد همیشه پیش از شروع درآمد یک دستگاه یا آواز اجرا نمیشود و گاهی پیش از اجرای گوشههای دیگر نیز یک پیشدرآمد ویژه برای آن گوشه نواخته میشود.
علاوه بر پیشدرآمدهای زیادی که توسط درویشخان و رکنالدین خان ساخته شدهاند، از دیگر کارهای مشهور در این قالب میتوان به پیشدرآمد اصفهان ساخته مرتضی نیداوود و پیشدرآمد اصفهان از رضا محجوبی اشاره کرد که به ترتیب الهامبخش موسیقی تیتراژ مجموعههای تلویزیونی هزار دستان و کیف انگلیسی بودهاند.
وفات
با توجه به این توضیحات، درویشخان را میتوان پایهگذار و نوآور پیشدرآمد به شکل امروزی آن دانست. او در دوم آذر ماه سال ۱۳۰۵ در تهران دار فانی را وداع گفت.
روحش شاد و یادش گرامی.