سازهای دوتار و تنبور هر دو از سازهای زهی و پرطرفدار هستند که از نظر ظاهری شبیه به هم به نظر میرسند. این شباهت گاهی تشخیص آنها از یکدیگر را سخت میکند. با این حال، این دو ساز با وجود شباهتهای ظاهری، تفاوتهایی نیز دارند که در ادامه به آنها اشاره میکنیم. برای آشنایی بیشتر با تفاوتهای ساز دوتار و تنبور، ادامهٔ مطلب را دنبال کنید.
آشنایی با ساز دو تار
دوتار یکی از سازهای زهی و مضرابی در موسیقی ایران است. همانطور که نامش نشان میدهد، این ساز دو سیم یا دو تار دارد. هنگام نواختن دوتار، معمولاً به جای مضراب، با ناخن به سیمها زخمه میزنند. شکل کاسهٔ آن مانند گلابی است و دستهای بلند دارد. روی دستهاش معمولاً ۱۷ تا ۲۰ دستان بسته میشود.
البته در بعضی مناطق جنوب ایران، دوتارهای محلی بدون دستان نیز دیده میشوند. رویهٔ کاسهٔ دوتار از چوب ساخته شده است. این ساز به خاطر داشتن دو سیم، دوتار نام گرفته و سیمهای آن با فاصلههای صوتی گوناگون کوک میشوند.
ساختمان ساز
دوتار کاسهای به شکل گلابی و دستهای بلند دارد که روی آن دو سیم (یا تار) قرار گرفته است. دستهی ساز حدود ۶۰ سانتیمتر و طول کل آن نزدیک به یک متر است. بخش کاسهای (گلابیشکل) معمولاً از چوب درخت شاهتوت ساخته میشود و دستهی آن را از چوب زردآلو یا گردو میسازند. در گذشته به جای سیمهای فلزی از رشتههای ابریشمی استفاده میکردند.
آشنایی با ساز تنبور
تنبور که گاهی به آن تنبوره هم گفته میشود، نوعی ساز زهی است. شکل کاسه آن شبیه نصف یک گلابی است و دستهای بلند دارد. روی دسته آن معمولاً بین ۱۳ تا ۱۴ پرده بسته میشود و این ساز دو یا سه سیم دارد.
در مجموعه آهنگهای موسیقی تنبور نزدیک به ۷۲ مقام یا قطعه اصلی وجود دارد. از این تعداد، ۱۶ مقام برای مجالس و محافل معمولی است و ۵۶ مقام دیگر به مقامهای حقانی یا کلام تعلق دارد. شالوده و بنیان موسیقی تنبور، مانند موسیقی کلاسیک ایرانی، بر بدیههنوازی و آهنگسازی لحظهای استوار است.
کاسه و صفحه ساز از چوب درخت توت ساخته میشود و دسته آن از چوب گردو است. سیمهای ساز از طول دسته بلند و کاسه آن عبور میکنند و با ضربه زدن انگشتان دست به صدا درمیآیند. این ساز با پنجه نواخته میشود و این ویژگی، نشاندهنده پیوند و نزدیکی آن با سازهای محلی مانند تنبور، دوتار و سهتار است که آنها نیز با انگشت (و ناخن) نواخته میشوند.
مقایسه ظاهری و تفاوت ساز دوتار و تنبور
دوتار و تنبور هر دو کاسهای به شکل گلابی دارند که از چوب درخت توت ساخته میشود. دسته هر دو ساز بلند است و معمولاً از چوب گردو یا زردآلو درست میشود. طول دسته دوتار نزدیک به ۶۰ سانتیمتر است و اندازه کل ساز حدود یک متر میباشد. روی دسته نسبتاً بلند دوتار معمولاً ۱۷ تا ۲۰ دستان بسته میشود، البته در بعضی مناطق جنوب ایران دوتارهایی بدون دستان نیز دیده میشود.
دوتار دو سیم دارد، در حالی که تنبور سه سیم دارد. گفته میشود در گذشته تنبور هم دو سیم داشت و بعدها سیم سوم به آن اضافه شده است. در قدیم به جای سیمهای فلزی از رشتههای ابریشمی استفاده میکردند که به مرور جای خود را به سیمهای فلزی دادند. طول تنبور معمولاً بین ۷۰ تا ۸۰ سانتیمتر است و سیمهای آن شامل یک سیم واخوان و دو سیم اصلی میباشد. دوتار دو گوشی دارد، ولی تنبور امروزی سه گوشی دارد. دیگر بخشهای مشترک این دو ساز شامل سیمگیر، خرک و شیطانک است.
بررسی نحوه نواختن
ساز دوتار را معمولاً مانند تنبور با مضراب نمینوازند و به جای آن با ناخن به سیمها ضربه میزنند. روش نواختن دوتار در مناطق گوناگون، تفاوتهایی دارد؛ ولی در بیشتر مناطق، با انگشت اشاره و کمک گرفتن از انگشت شست نواخته میشود. در مقابل، نواختن تنبور با چهار انگشت دست راست انجام میگیرد و در آن از انگشت شست استفاده نمیشود.
کوک کردن دوتار و تنبور
دوتار را معمولاً با فاصلهای معادل چهار یا پنج نت کوک میکنند. البته، نحوهٔ کوک این ساز در نواحی مختلف، متفاوت است. به طور نمونه، در مناطق ترکمنصحرا، کتول، شرق مازندران و همچنین شرق و شمال خراسان، سیم اول روی نت «لا» و سیم دوم روی نت «می» کوک میشود.
تنبور نیز به شیوههای گوناگونی کوک میشود. دو سیم اول این ساز که به آنها «سیم دو» گفته میشود، معمولاً بر اساس دیاپازونِ نت «لا» تنظیم میشوند. سیم سوم که به نامهای «سیم سل» یا «سیم اخوان» شناخته میشود، با فاصلهای معادل چهارم یا پنجم پایینتر از سیمِ دو، کوک میگردد.
از میان نوازندگان سرشناس دوتار میتوان از حاج قربان سلیمانی (که عکس او در بالا دیده میشود)، استاد غلامعلی پورعطایی و حاج عثمان محمد پرست نام برد.
همچنین از نوازندگان مطرح تنبور نیز میتوان به سید خلیل عالینژاد، درویش امیر حیاتی و دیگران اشاره کرد.