ایران سرزمینی است با فرهنگها و قومیتهای گوناگون که در کنار هم زندگی میکنند. این تنوع فرهنگی باعث شده تا موسیقی در این سرزمین نیز بسیار رنگارنگ و متنوع باشد. یکی از گونههای دلنشین موسیقی ایرانی، متعلق به منطقه مازندران است. در این نوشته از وبلاگ ندابلاگ، شما را بیشتر با موسیقی مازندرانی آشنا میکنیم.
موسیقی مازندرانی
موسیقی مازندران، درست مانند دیگر موسیقیهای محلی ایران، با زندگی روزمره مردم پیوندی ناگسستنی دارد. این موسیقی در شالیزارها، جنگلها، کنار دریا، در جشنهای شاد و مراسم سوگواری و حتی در آیینهای مذهبی حضوری پررنگ دارد. پس از انقلاب، این موسیقی رشد و دگرگونی چشمگیری پیدا کرد و جایگاه ویژهای در دل هنرمندان و مردم به دست آورد.
این موسیقی در گستره وسیعی از دشتهای شمالی کوههای البرز و کرانههای جنوبی دریای خزر رواج دارد؛ از دشتهای کتول و استارباد (گرگان) در شرق که ترکمننشین نیستند، تا دو سوی نشتارود در غرب مازندران. همین گستردگی جغرافیایی، باعث تنوع و گوناگونی آن شده است.
موسیقی مازندران به دو صورت آوازی و سازی اجرا میشود. این موسیقی با موسیقی گیلکی در غرب و موسیقی خراسانی در شرق ارتباط و شباهتهایی دارد. همچنین در سالهای اخیر، موسیقی پاپ نیز در میان مردم مازندران طرفداران زیادی پیدا کردهاست.
اشکال موسیقی
موسیقی قدیمی مازندران به دو شکل اصلی اجرا میشود.
نوع اول همراه با خواندن و شعر است و نوع دوم فقط با ساز نواخته میشود و کلامی در آن وجود ندارد.
موسیقی آوازی
موسیقی آوازی مازندران را میتوان به سه گروه اصلی تقسیم کرد: عاشقانه، پهلوانی و مذهبی.
۱ – عاشقانه: آوازهایی مانند امیری، نجما و طالبا در همهی مناطق مازندران، کتولی در شرق و ولگهسری در غرب، در این دسته جای میگیرند. درونمایهی این آوازها عشق است؛ چه عشق به معشوق و چه عشق به طبیعت، دامها و سرزمین.
۲ – پهلوانی: از داستانهای آوازی پهلوانی رایج در این منطقه میتوان به «سوت» یا «سورت» اشاره کرد که بیشتر آنها پیشینهشان به دورهی قاجار و پس از آن میرسد.
۳ – مذهبی: موسیقی آیینی مازندرانی شامل مراسمی مانند نوروزخوانی، نواجش، موری، چاووشخونی، تعزیه و موارد مشابه است.
علاوه بر اینها، آوازهای نیمهمقامی و مقامهای کوچکتر مانند کیجاجانها و لالاییها، بخش مهمی از موسیقی آوازی این خطه را دربر میگیرند.
دسته بندی
موسیقی این منطقه را در چهار گروه اصلی دستهبندی میکنند. هر گروه، ضمن داشتن برخی شباهتها با دیگران، ویژگیهای منحصر به فرد خود را نیز دارد:
موسیقی بومی و اصیل تبری (که در مناطق کوهستانی و دشتهای مرکزی مازندران رواج دارد)؛ موسیقی گُداری (که مرکز آن قنبرآباد در شهرستان بهشهر است)؛ موسیقی خنیایی شرق مازندران (در دشتهای شرقی استان، از منطقه کُردکوی در استان گلستان تا میاندورود در ساری)؛ و موسیقی غرب مازندران (که از دو سوی رودخانه چالوس تا دو سوی رودخانه نشتا و همچنین موسیقی منطقه کجوری را در بر میگیرد).
موسیقی مرکز مازندران
موسیقی بخشهای مرکزی استان، که تقریباً ریشه و منشأ اصلی همه آهنگها و نواهای چهار منطقهای است که به زبان تبری صحبت میکنند، در همه مناطق کوهستانی و دشتی از هزارجریب تا شرق رودخانه چالوس رایج است. این موسیقی از یک سو بر دو مقام آوازی مهم منطقه، یعنی امیری (تبری) و کتولی، و از سوی دیگر بر اساس قطعات سازی و چوپانی استوار است. مقامهای امیری و کتولی به مرور زمان وارد موسیقی سازی نیز شدهاند و بر غنا و پرباری آن افزودهاند.
موسیقی گُداری
گُدارها که در نوشتههای تاریخی و گفتههای مردم مازندران با نامهایی مانند گُدَر، گودار، چوله و خیکِش شناخته میشوند، خودشان را چوله صدا میزنند. آنها گروهی از نوازندگان و خوانندگان هستند که در گذشتهای نامشخص از هندوستان کوچ داده شدهاند. تاریخ دقیق و چگونگی این کوچ روشن نیست، اما منابع تاریخی در سه مورد با هم توافق دارند: ریشه هندی آنها، کوچ اجباریشان و پیشه خنیاگری و موسیقی آنها. گدارها یک گروه کوچک و غیررسمی از کولیها هستند که اکنون با زبان و فرهنگ مازندرانی آمیخته شدهاند و بیشتر در روستاها و محلههای منطقه بین بهشهر و گرگان زندگی میکنند.
موسیقی شرق مازندران
موسیقی بخش شرقی مازندران از نواحی شرقی شهر ساری تا نزدیکی شهر کُردکوی (که در استان گلستان قرار دارد) گسترده است. این موسیقی بر پایه روایتها و داستانهای آوازی شکل گرفته و گاهی نیز از موسیقی ترکمنی و خراسانی تاثیر پذیرفته است. سازهای اصلی در این منطقه دوتار و کمانچه هستند و آواز نیز بخش مهمی از اجراهاست. در این موسیقی سازهایی مانند لَلِهوا، دِسَرکوتِن و سرنا که در مناطق مرکزی مازندران رایج هستند، دیده نمیشوند.
دوتار در شرق مازندران (که مرکز اصلی آن بهشهر است) در مقایسه با دوتارهای دیگر مناطق ایران، دستانهای کمتری دارد (حداکثر هشت پرده) و روش نواختن آن سادهتر است. این ساز بیشتر نقش همراهیکننده را برای مقامها، آوازها و ریزمقامهای محلی این ناحیه ایفا میکند. دوتارنوازان و خنیاگران گُدار نیز در موسیقی این منطقه جایگاه ویژهای دارند.
موسیقی غرب مازندران
موسیقی بخش غربی مازندران، مجموعهای از آوازها و نواهایی است که از شرق شهر نوشهر تا غرب شهر تنکابن رایج است. این موسیقی، مانند دیگر موسیقیهای مناطق مرزی، تحت تأثیر دو فرهنگ مازندرانی و گیلانی قرار دارد و در حالتها و ریزمایههای سازها و آوازهایش، ترکیبی از موسیقی مازندرانی (تبری)، گیلکی، دیلمانی، اِشکِوری و طالقانی به چشم میخورد. هرچه از غرب این ناحیه به سمت شرق حرکت کنیم، نقش موسیقی مازندرانی پررنگتر میشود و در مناطق غربی، تأثیر موسیقی شرق گیلان (بیهپیش) بیشتر دیده میشود. در این محدوده جغرافیایی، هیچ نشانهای از موسیقی مناطق شرقی مازندران یا موسیقی گُداری وجود ندارد.