وقتی به موسیقی گوش میدهید یا سازی مینوازید، ممکن است متوجه شوید که برخی سازها نسبت به سازهای مشابه، صدای گرمتر و جذابتری دارند. یکی از عوامل مهم در کیفیت صدای ساز، نوع چوبی است که در ساخت آن به کار رفته است. اگر کنجکاو هستید بدانید چه نوع چوبی برای ساختن ساز مناسب است، پیشنهاد میکنیم این مطلب را در وبلاگ ندابلاگ مطالعه کنید.
چه چوبی برای ساز مناسب است؟
چوبی که برای ساختن سازهای موسیقی به کار میرود، همواره نیاز به آمادهسازی و پرداخت اولیه دارد. کیفیت مواد اولیهای که در ساخت ساز استفاده میشود بسیار مهم و ارزشمند است.
این مواد باید از بهترین نوع انتخاب شوند و در این زمینه هرگز نباید به فکر صرفهجویی مالی بود. همچنین در فرآیند ساخت باید نهایت دقت به خرج داد؛ حتی اگر این کار زمان زیادی طول بکشد، هیچگونه سهلانگاری قابل قبول نیست.
بهترین نوع این چوبها، توت سیاه است که بسیار نایاب بوده و تهیهی نمونهی مرغوب آن دشوار است. سازندگان تار معمولاً این ساز را از چوب توت میسازند، زیرا پس از ساخت، ظاهری زیبا پیدا میکند، در برابر آفات مقاوم است و رگههای طبیعی چوب، زیبایی ویژهای به ساز میبخشد.
صدای سازی که از چوب توت ساخته شده باشد، منحصر به فرد و خاص است. این یک حکمت الهی است که استادان قدیمی آن را دریافته و به کار بستهاند و امروزه نیز سازندگان ماهر و آگاه، عمدتاً از چوب توت استفاده میکنند.
چوب و صدای ساز
بسیاری از این روشها بر اساس تجربههای شخصی و گفتههای نسلبهنسل سازندگان ساز شکل گرفته و تاکنون به طور علمی بررسی نشدهاند.
چوب توت که فرآوری خاصی روی آن انجام نشده بود، نسبت به چوبهای رایج در ساخت سازهای اروپایی سبکتر است. همچنین، در مقادیر مشخصی از استحکام، میزان تلفات انرژی در آن کمتر از رابطهای است که معمولاً انتظار میرود.
یکی از روشهای سنتی آمادهسازی و کهنهکردن چوب، خشککردن و مرطوبکردن متناوب آن است. این کار باعث کاهش حدود ده درصدی تلفات انرژی شد، بدون آنکه اثری منفی بر استحکام چوب بگذارد.
وقتی چوب برای مدت طولانی (تا چهار ماه) در آب سرد خیسانده شد، مواد زائد آن خارج و سبکتر شد، اما تأثیری بر میزان تلفات انرژی نداشت. در مقابل، قرار دادن چوب در آب گرم برای مدت کوتاه (دو تا دوازده ساعت) اگرچه به همان میزان مواد زائد را خارج کرد، اما باعث افزایش تلفات انرژی شد.
این یافتهها در برخی موارد روشهای سنتی (مانند خشککردن و آمادهسازی طولانیمدت) را تأیید میکنند و در برخی موارد (مانند تیمار کوتاهمدت با آب گرم) با آنها متفاوت هستند. برای درک بهتر این نتایج و ارتباط آن با «شاخصهای کیفیت صوت»، به نظر میرسد باید تأثیر تفاوتهای فرهنگی و منطقهای بر سلیقه موسیقایی سازندگان و نوازندگان ایرانی نیز بررسی شود.
از چه نوع چوبی برای ساختن سازهای موسیقی میتوان استفاده کرد؟
انتخاب چوب مناسب برای ساخت ساز، اهمیت بسیار زیادی دارد. هر چوبی ویژگیهای خاص خود را دارد و بر کیفیت صدای ساز تأثیر میگذارد. به طور کلی، چوبهای سخت مانند افرا یا رزوود اغلب برای بخشهایی از ساز که باید محکم باشند به کار میروند. از طرف دیگر، چوبهای نرمتر مانند سدر یا صنوبر معمولاً برای صفحاتی که صدا را تشدید میکنند، انتخاب میشوند.
علاوه بر جنس چوب، عواملی مانند سن درخت، نحوه خشک کردن چوب و حتی منطقهای که درخت در آن رشد کرده، بر ویژگیهای نهایی آن اثر میگذارند. سازندگان سازهای مرغوب، با دقت بسیار چوبها را انتخاب و آماده میکنند تا بهترین نتیجه را در صدادهی ساز بگیرند.
زمان قطع درختان
همچنین باید بدانید که درخت را برای این کار باید در زمان مناسبی قطع کرد تا ساز خوشصدایی ساخته شود. کاسهٔ سازهایی مانند تار و سهتار را میتوان از چوب درختانی مثل گردو، سنجد، جنگلی یا حتی ریشهٔ برخی درختان درست کرد؛ اما همانطور که پیشتر گفته شد، بهترین و باکیفیتترین چوب برای ساخت تار، سهتار، دوتار و تنبور، چوب درخت توت است.
درخت باید در فصل پاییز، وقتی برگهایش میریزد و درخت به اصطلاح به خواب میرود و دیگر شیره و آبی در ساقههایش جریان ندارد، بریده شود. از هر قطعه چوب توت خوب، معمولاً بیش از سه کاسه برای تار به دست نمیآید.
هنگام انتخاب چوب باید دقت کنید که گره نداشته باشد، پوست آن قبلاً کنده نشده باشد، آثار کرمخوردگی نداشته باشد و میخ یا اجسام سخت دیگر در آن کوبیده نشده باشند؛ زیرا ممکن است این اجسام در اثر رشد درخت درون چوب پنهان شده باشند.
توجه داشته باشید چوبی را انتخاب کنید که حلقههای داخلی آن هممرکز و موازی باشند. وقتی قطعه چوب مورد نظر را انتخاب کردید، بهتر است حدود پنج سانتیمتر از یک سر آن را ببرید تا طرح داخلی چوب مشخص شود. اگر چوب مناسب بود، آنگاه کار را شروع کنید.
حال باید بدانید چطور چوب را برای ساخت تار برش دهید. پس از انتخاب، قطعه درخت را به قسمتهایی به طول تقریبی ۴۵ تا ۵۰ سانتیمتر تقسیم کنید. سپس این قطعات را به صورت عمودی روی زمین قرار دهید و به دقت به نقش و رگههای آن نگاه کنید.
به خاطر داشته باشید که رگههای قسمتی از درخت که در زمان رشد رو به آفتاب بوده، معمولاً ریزتر و محکمتر است و بخشی که در سایه قرار داشته، درشتتر و نرمتر خواهد بود.
کاسه ساز
در انتخاب چوب برای ساخت تار، دقت کنید که قطر کنده درخت کمتر از ۴۵ سانتیمتر نباشد و هرچه این قطر بیشتر باشد، مناسبتر است. هنگام برش چوب، سعی کنید ته کنده در قسمت گودی کاسه قرار گیرد.
برای برش نهایی، ابتدا باید بخش مرکزی و نرم چوب (آبخور) از وسط کنده خارج شود. به این صورت که ابتدا کنده را به شکل عمودی از وسط نصف کنید، طوری که یک نیمه رو به سمت آفتاب و نیمه دیگر رو به سمت سایه نباشد.
سپس از داخل هر دو نیمه، بخش مرکزی و نرم چوب را طوری خارج کنید که در قسمت داخلی کنده هیچ اثری از این بخش نرم باقی نماند. این روش نصف کردن باعث میشود چوب هنگام خشک شدن به طور یکنواخت جمع شود و هر دو نیمه کاملاً هماندازه بمانند.
اگر این روش برش و تقسیم کردن رعایت نشود، دو تکه چوبی که برای ساختن صفحه تار از آن استفاده میکنید پس از خشک شدن، یکی بزرگتر و دیگری کوچکتر خواهد شد. پس از خارج کردن بخش مرکزی چوب به روش گفته شده، دو نیمه را روی یک سطح صاف قرار دهید، رگههای چوب را با هم همراستا و جفت کنید و روی آن علامت بگذارید. اکنون از هر نیمه، یک قطعه چوب به شکل مکعبمستطیل با اندازههای مورد نیاز ببرید.
نتیجه :
تار، سهتار، تنبور و بیشتر سازهای ایرانی را میتوان از چوبهای گوناگون درختان ساخت، اما بهترین گزینه، چوب درخت توت است که خود آن هم گونههای مختلفی دارد. مانند توت سیاه (شاتوت)، توت سفید و توت نرک که در این میان، توت سیاه از همه مناسبتر است.
دلایل زیادی برای انتخاب این چوب وجود دارد، از جمله:
۱ – کیفیت خوب و خوشصدایی
۲ – نقش و رگههای بسیار زیبا به ویژه اگر به درستی برش داده شود
۳ – مقاومت بالا در برابر آفات و آسیبها