همانطور که در نوشتههای قبلی اشاره کردیم، تحریر نقش بسیار مهمی در آواز ایرانی دارد و خواندن آن نیازمند مهارت و دقت ویژهای است. در ادامه این نوشته از وبلاگ ندابلاگ، بیشتر با شیوههای اجرای تحریر در آواز آشنا خواهید شد.
جایگاه تحریر در آواز
پیوندی ژرف میان تحریر در آواز و شعرهای عارفانهای مانند حافظ، مولانا و سعدی برقرار است. در حقیقت، یکی از ویژگیهای اصلی آوازهای ارزشمند و باشکوهی که استادان موسیقی اصیل ایرانی اجرا کردهاند، هماهنگی و ارتباط بسیار زیبایی است که میان شعر، آواز و تحریر ایجاد شده است. با توجه به این موضوع میتوان فهمید که استادان موسیقی معمولاً تحریر را در بخشی از شعر به کار میبردند که با مفهوم و حس آن قسمت هماهنگ باشد.
احساساتی مانند اندوه، شادی، حسرت، عشق، اعتراض و ناله، درونمایه اصلی شعرهای کهن فارسی هستند. شاعر، بیان عاطفی خود را در زیباترین شکل ممکن ارائه میدهد. در بالاترین سطح این گونه اشعار که حافظ سرآمد آنهاست، غزلها مانند یک داستان، مسیری مشخص را دنبال میکنند و دارای اوج و فرود هستند. حال اگر خواننده و آهنگساز، درک عمیقی از موسیقی و ادبیات داشته باشند، میدانند که نقطه اوج یک غزل یا یک قطعه موسیقی، جای مناسبی برای آوردن تحریر است. حسهایی مانند غم و حسرت در بخشی از یک شعر، بهترین موقعیت برای اجرای یک تحریر زیبا و تأثیرگذار است.
اما تحریر چگونه باید اجرا شود؟
در اجرای تحریر، خواننده باید دقت کند که معنی شعر را دگرگون نکند و فهم کلام را دشوار نسازد. به همین خاطر، تحریر معمولاً فقط روی کلماتی اجرا میشود که بتوان آنها را به وضوح و روشنی ادا کرد و از انجام تحریر روی بخشهای میانی کلمات خودداری میشود. تحریر بیشتر روی هجاهای کشیده و نتهایی با زمان طولانیتر انجام میگیرد و ترجیحاً در پایان هر بیت شعر جای میگیرد.
داریوش صفوت بر این باور بود که اگر خواننده آواز، آشنایی خوبی با ساز تنبک داشته باشد، این آگاهی میتواند به کیفیت تحریرهای او کمک کند، زیرا بهتر میتواند هماهنگی بین ساز و آواز را رعایت نماید.
تأکید در تحریف به دو شکل صورت میپذیرد:
دو روش اصلی برای تأکید بر تحریر در موسیقی وجود دارد. روش اول، قرار دادن تحریر روی ضربهای قوی موسیقی (مانند ضرب اول هر میزان) است. روش دوم، خواندن هجای تأکیددار روی بلندترین (یا زیرترین) نُت است.
به عنوان نمونه، اگر آثار ارزشمند استاد شجریان را بررسی کنیم، این موضوع به خوبی آشکار میشود. از آنجا که استاد شجریان هنرمندی کامل و مسلط به همه جنبههای لازم برای خلق یک اثر هنری است، تحلیل کارهای او به درک بهتر این موضوع کمک میکند.
آلبوم «نوا و مرکبخوانی» ایشان بارها از سوی کارشناسان و استادان موسیقی، از نظر محتوا و زیبایی، تحلیل شده است. اما اگر تنها تحریرهای اجراشده توسط استاد در این آلبوم را به صورت موردی بررسی کنیم، به الگویی مناسب برای فهم این بحث دست پیدا خواهیم کرد.