سازهایی مانند نی، فلوت، شمشال و موارد مشابه، با دمیدن هوا در بخشی از ساز به صدا درمیآیند. این سازها گونههای گوناگونی دارند که به دلیل ساختار و ویژگیهای متفاوتشان با یکدیگر فرق میکنند. در ادامه این نوشته از وبلاگ ندابلاگ، بیشتر با ساز شمشال که به عنوان مادر سازهای بادی شناخته میشود، آشنا خواهید شد.
ساز شمشال
شمشال یک ساز بادی و نوعی نی ساخته شده از فلز است. این ساز از قدیمیترین سازها در منطقه کردستان محسوب میشود. شمشال در اصل سازی چوپانی با تاریخچهای بسیار طولانی است، تا جایی که میتوان آن را نیای اصلی سازهای بادی دانست.
شمشال مادر سازهای بادی
موسیقی کردی از گذشتههای دور تا به امروز، همواره طرفداران فراوانی داشته و هر کسی که به آن گوش میدهد، مجذوبش میشود. قوم کرد بیش از شش هزار سال است که شهرنشینی را تجربه کردهاند و به گفتهی هنرمندان این سرزمین، ساز شمشال کهنترین سازی است که با زندگی مردم کرد پیوند خورده است.
موسیقی کردی حال و هوایی داستانگونه دارد و انگار با هر نُت و آوایش، تاریخ این مردم را بازگو میکند.
کارشناسان موسیقی کردی معتقدند که این موسیقی برای پاسداری از زبان، ادبیات، فرهنگ، رویدادهای تاریخی و در یک کلام، برای حفظ تمدن و گذشتهی کردها پدید آمده است و در واقع، روایتکنندهی فرهنگ مردمان کرد است.
سرزمین کردستان زادگاه بسیاری از نوازندگان و خوانندگان مشهور ایران است. به گونهای که دستگاههای موسیقی ایرانی مانند ماهور، شور، نوا، همایون، سهگاه، چهارگاه و راستپنجگاه و همچنین گوشههای موسیقی بسیاری که همراه با این آوازها به کمال رسیدهاند، در این دیار پا به عرصه وجود گذاشتهاند.
سازهایی مانند نی، سرنا، نایه، دهل، دف، تنبک، تنبور، کمانچه، دیوان و شمشال، بخشی از سازهای موسیقی کردی هستند. هر یک از این سازها ریشه در قلب کردستان دارند و نبود هر کدام، موسیقی این منطقهی هنرپرور را ناقص میکند.
ساختمان شمشال
شمشال، یکی از کهنترین و پرکاربردترین سازهای منطقه کردستان است و آهنگها و نواهای محلی با آن نواخته میشود.
ساختار این ساز از یک لوله فلزی تشکیل شده که شش سوراخ در روی آن و یک سوراخ در پشت آن قرار دارد. درازای شمشال حدود ۴۵ تا ۵۰ سانتیمتر و پهنای آن نزدیک به ۱٫۷۵ سانتیمتر است.
شمشال در جشنهای عروسی و مراسم شاد به همراه خوانندگی و برای اجرای رقص کردی استفاده میشود. گاهی با سازهای دیگری مانند تنبک و دف همنوازی میکند و گاهی نیز به تنهایی نواخته میشود. این ساز در مراسم سوگواری نیز به کار میرود.
صدای شمشال
این ساز از نظر صدایی و گسترهی نُتهایی که مینوازد، در دستهی سازهای بم قرار میگیرد و صدای ویژه و رسایی دارد.
طریقهٔ نوازندگی
وقتی نوازنده ساز را روی لبهایش میگذارد و با ایجاد یک روزنهٔ باریک بین دو لب، هوا را به لبهٔ بالایی ساز میدمد، صدا به وجود میآید. معمولاً نوازندگان شمشال، صدایی به نام «بم ترکیبی» ایجاد میکنند. در این حالت، صدای بم و زیر ساز با مهارت در هم میآمیزند و یک صدای ویژه پدید میآورند.
یکی از ویژگیهای مهم شمشال که نوازنده از آن بهره میبرد، «تنفس برگردان» است. در این روش، نوازنده باید آنقدر ماهر باشد که همزمان از راه بینی نفس بکشد و از هوای ذخیره شده در دهانش برای دمیدن در ساز استفاده کند تا صدای ساز پیوسته بماند و قطع نشود. به این ترتیب، نوای ساز بدون وقفه ادامه پیدا میکند.
طرز ساختن شمشال در گذشته
در گذشته، ساز شمشال را از چوب، نی و حتی استخوان بال عقاب میساختند. روش ساخت آن در قدیم به این شکل بود: نخست، نیای به طول چهل تا پنجاه سانتیمتر میبریدند و داخل آن شیر میریختند. پس از آنکه شیر جذب نی میشد، آن را روی لانهٔ مورچهها میگذاشتند تا محتویات درونی نی را کامل بخورند و تنها پوستهای بسیار سبک و نازک از نی باقی بماند.
برای زیباتر شدن و محکمتر شدن نی، قطعهای چوب تر از درخت آلبالوی وحشی به ضخامت مناسب شمشال آماده میکردند. سپس پوست آن چوب را به شکل حلقههایی هماندازه میبریدند و این حلقهها را با فاصلههای دلخواه روی نی قرار میدادند. این کار هم زیبایی ساز را بیشتر میکرد و هم استحکام آن را چند برابر مینمود.
همچنین باید توجه داشت که عبور هوا از داخل نی، تأثیر زیادی روی کیفیت صدای شمشال میگذارد.
در مرحلهٔ بعد، در فاصلهٔ چهار سانتیمتری انتهای نی، حدود شش یا هفت سوراخ به قطر نیم سانتیمتر و با فاصلههای تقریبی سه سانتیمتر از هم ایجاد میشد. بهترین و مرغوبترین نوع شمشال را معمولاً خود نوازندهٔ آن میسازد.