سازهای تنبور و سهتار ممکن است در ابتدا شبیه به هم به نظر برسند، اما در واقع تفاوتهای زیادی با یکدیگر دارند. در این نوشته میخواهیم به طور ساده این تفاوتها را بررسی کنیم. اگر دوست دارید بیشتر با ویژگیهای این دو ساز آشنا شوید، تا پایان این مطلب همراه ما باشید.
ساز تنبور
تنبور یک ساز قدیمی است که ریشه آن به ایران و اعراب برمیگردد و از دسته سازهای شبیه به عود محسوب میشود. این ساز را میتوان قدیمیترین ساز زهی دانست که با زخمه نواخته میشود و ویژگیهایی مانند کاسه، دسته بلند و سیم داشته است. پژوهشها نشان میدهد که تاریخچه تنبور به ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح بازمیگردد.
این ساز دارای دستهای دراز و کاسهای شبیه به گلابی است و معمولاً از چوب درخت توت ساخته میشود. کاسه تنبور به دو شکل ساخته میشود: نوع یکتکه که از گذشته مرسوم بوده، و نوع چندتکه که در سالهای اخیر با الهام از کاسه سهتار رواج یافته است.
طول تنبور حدود ۷۰ تا ۸۰ سانتیمتر است و سه سیم دارد؛ یک سیم به نام واخوان و دو سیم اصلی. در گذشته، به گفته فارابی، این ساز یک یا دو سیم اصلی داشته، اما امروزه معمولاً با سه سیم نواخته میشود. تنبور در مجموع چهارده پرده دارد و فاقد ربعپرده است.
ساز سه تار
سهتار یکی از سازهای سنتی ایران است که با زخمه زدن به سیمهایش نواخته میشود. این ساز معمولاً با ناخن انگشت سبابه دست راست نواخته میشود. سهتار چهار سیم دارد که جنس آنها از فولاد و برنز است و در امتداد طول ساز از پایین تا بالا کشیده شدهاند. روی دستهٔ سهتار، ۲۸ پردهٔ متحرک وجود دارد که معمولاً از جنس رودهٔ حیوانات یا نوعی نخ مخصوص ساخته میشوند. صدای سهتار نرم و آرام است و محدودهٔ صدایی آن از نتهای بسیار بم شروع شده و تا نتهای زیر ادامه پیدا میکند که در مجموع حدود سه اکتاو را در برمیگیرد.
سهتار در دستهبندی سازهای ایرانی، نزدیک به سازهای دوتار و تنبور است و از نظر پردهبندی شباهت زیادی به تار دارد. صدای این ساز لطیف و مخملی است و در ساخت آن از چوب، فلز و رشتههای طبیعی یا نایلونی استفاده میشود.
هر سازی به دلیل ویژگیهای فنی و ساختاری خود، امکان اجرای تکنیکهای مختلفی را فراهم میکند. سهتار نیز تکنیکهای مخصوص به خود را دارد. این ساز معمولاً در حالت نشسته و به صورت افقی روی پای نوازنده قرار میگیرد؛ به طوری که دستهاش در سمت چپ و کاسهاش در سمت راست باشد. نوازنده با انگشتان دست چپ پردهها را میگیرد و با ناخن انگشت اشارهٔ دست راست به سیمها ضربه میزند. به دلیل سبک بودن ساز، بعضی نوازندگان ترجیح میدهند سهتار را در حالت ایستاده نیز بنوازند.
تفاوت ساز تنبور و سه تار
بر اساس اطلاعاتی که در دست است، ساز سهتار با الهام از ساز تنبور ساخته شده. به همین دلیل هم این دو ساز، شباهتهای زیادی به هم دارند. تنبور که به نوعی نیای سهتار محسوب میشود، با تمام انگشتان دست نواخته میشود. در مقابل، سهتار معمولاً فقط با سه انگشتِ اشاره، میانی و حلقه نواخته میشود؛ البته استثناهایی هم در این زمینه وجود دارد.
از دیگر تفاوتهای تنبور و سهتار میتوان به تعداد پردهها و سیمهای آنها اشاره کرد. تنبور چهار سیم دارد. سهتار هم مانند تنبور چهار سیم دارد، با این تفاوت که سیم چهارم آن، جدیدتر و در دورههای بعدی اضافه شده است. دربارهی پردهها نیز باید گفت که سهتار معمولاً بین ۲۵ تا ۲۸ پردهی متحرک روی دسته دارد، در حالی که تنبور بین ۱۳ تا ۱۸ پرده دارد.
تفاوت مهم دیگر این دو ساز در میزان صدای آنهاست. سهتار به تنهایی نمیتواند در یک اجرای گروهی حاضر شود، چون حجم صدای آن کم است؛ مگر این که از ابزارهای الکترونیکی برای تقویت صدا استفاده شود. به همین دلیل، برای نواختن سهتار باید محیطی آرام و بدون سر و صدا انتخاب کرد تا صدای آن به خوبی شنیده شود.
سایر تفاوت های بارز سه تار و تنبور
ساز سهتار از چهار سیم فلزی (از جنس فولاد و برنج) تشکیل شده که در امتداد دستهٔ ساز، از قسمت کاسه تا انتهای پنجه کشیده شدهاند. جالب است بدانید که در گذشته این ساز تنها سه سیم داشت و بعدها سیم چهارم به آن اضافه شد.
ساز تار معمولاً دو یا سه سیم و ۱۴ پرده دارد که به فاصلههای اکتاو روی دسته بسته میشوند.
ساز تنبور در مقایسه با سهتار، دستهای کوتاهتر و کاسهای بزرگتر دارد.
کاسهٔ سهتار نیز نسبت به تنبور کوچکتر است و جنس رویهٔ آن از چوب میباشد.
تنبور به شکل سنتی ۱۴ پرده (دستان) و دو سیم دارد، اما امروزه معمولاً با سه سیم نواخته میشود.
سهتار دارای ۲۵ پردهٔ متحرک است که معمولاً از جنس رودهٔ حیوانات یا ابریشم ساخته میشوند.
برای ساخت کاسهٔ تنبور معمولاً از چوب درخت توت استفاده میشود و دستهٔ آن از چوب گردو است. گاهی برای تزئین نیز از چوبهایی مانند شمشاد، عناب یا آبنوس بهره میبرند.
در ساخت سهتار نیز از چوبهایی مثل گردو و توت برای بدنه، صفحه و دسته استفاده میشود. سیمها از جنس فلز (برنج و فولاد) هستند و برای تزئین قسمتهایی مثل دسته، شیطانک و سیمگیر از استخوان بهره میگیرند.
ساز تنبور معمولاً دو یا سه گوشی دارد (در برخی نمونههای غیرمعمول تا پنج گوشی) که از چوب بید ساخته میشوند. این ساز جعبهای برای گوشیها (لانهٔ کوک) ندارد و گوشیها مستقیماً در سوراخهای انتهای دسته قرار میگیرند.
دستهٔ سهتار بین ۴۰ تا ۴۸ سانتیمتر طول دارد. بخشی که گوشیها در آن قرار میگیرند حدود ۱۲ سانتیمتر است و پهنای دسته نیز حدود ۳ سانتیمتر میباشد.
در تنبور، طول دسته به همراه سرپنجه بین ۴۳ تا ۵۴.۷ سانتیمتر است. بدون سرپنجه، این طول به ۳۵ تا ۴۱.۵ سانتیمتر میرسد. بنابراین سرپنجه حدود ۱۲ تا ۱۳.۷ سانتیمتر طول و عرض دسته نیز بین ۲ تا ۳ سانتیمتر است.
وسعت صدای سهتار نزدیک به سه اکتاو است. اما تنبور به دلیل بزرگتر بودن کاسهاش، صدایی با حجم و طنین بیشتری تولید میکند.