در دنیای موسیقی و میان کسانی که به آن علاقه دارند، واژهی ارکستر معنایی باشکوه و ویژه دارد. احتمالاً با شنیدن این کلمه، سالنی بزرگ پر از نوازندگان مختلف در ذهن شما نقش میبندد. اما دقیقاً ارکستر به چه معناست و چه نوع اجرایی را شامل میشود؟ در ادامه با هم بیشتر با این مفهوم زیبای موسیقی آشنا میشویم.
اصطلاح ارکستر (Orchestra) به چه معناست؟
ارکستر به گروهی از نوازندگان و سازهای مختلف گفته میشود که با همکاری یکدیگر قطعات موسیقی را اجرا میکنند. نام هر ارکستر معمولاً بر اساس نوع و تعداد سازهای به کار رفته در آن انتخاب میشود. برای مثال، ارکستر سمفونی که بزرگترین نوع ارکستر محسوب میشود، به این معناست که در آن از همه دستههای سازها استفاده شده و تقریباً همه سازهای موسیقی کلاسیک غربی در آن حضور دارند.
ارکسترهای کوچکتر، که تنها برخی از سازهای موسیقی کلاسیک را در بر میگیرند، با نامهای دیگری مانند ارکستر مجلسی شناخته میشوند. ارکستر مجلسی معمولاً شامل سازهای زهی آرشهای، سازهای بادی چوبی، سازهای کوبهای و گاهی سازهای کلیدی مانند پیانو است.
گاهی اوقات، نامهایی برای ارکسترها انتخاب میشود که به نوع سازهای آنها یا وظیفهی سازها اشاره ندارد. این نامها فقط برای شناسایی ارکسترهای مختلف در یک شهر یا منطقه به کار میروند.
معمولاً در هر شهر، انجمن دوستداران موسیقی (که به آن انجمن فیلارمونیک میگویند) از یک ارکستر فیلارمونیک حمایت مالی میکند. در این ارکسترها عموماً از نوازندگان ماهر و با تجربهی همان شهر استفاده میشود. البته از نظر نوع سازها، ساختار یک ارکستر فیلارمونیک مانند یک ارکستر سمفونیک یا ارکستر بزرگ است؛ مثل ارکستر فیلارمونیک برلین و ارکستر فیلارمونیک لندن. در هر ارکستر، رهبر نقش بسیار مهمی دارد و در واقع میتوان گفت قلب تپندهی ارکستر است.
رهبر ارکستر (Conductor)
میتوان گفت قلب یک ارکستر، رهبر آن است. رهبر همیشه دفترچهای به نام پارتیتور را همراه خود دارد. در این دفترچه، جزئیات دقیق نحوه نواختن هر ساز نوشته شده است. هر آهنگسازی که قطعهای میسازد، باید برای آن یک پارتیتور هم بنویسد.
معمولاً ارکسترهای سمفونیک، گروههای کر، ارکسترهای مجلسی و مانند آن، رهبر دارند. رهبر با تکان دادن چوب مخصوصی که باتون نامیده میشود، ضربآهنگ و سرعت اجرا را در هر لحظه به نوازندگان نشان میدهد.
مهمترین انواع ارکستر
۱. ارکستر سینفونی
در دنیای موسیقی غرب، معمولاً وقتی کلمهی ارکستر به کار میرود، منظور همان ارکستر سمفونیک است. این نوع ارکستر از مجموعهای بزرگ، شامل هشتاد تا نود و گاهی حتی صد نوازنده با سازهای گوناگون تشکیل میشود. به طور کلی، نوازندگان در چهار گروه اصلی دستهبندی میشوند. این چهار گروه در کنار هم و هماهنگ با یکدیگر کار میکنند تا هدف و مفهوم موسیقایی یکسانی را به شنونده منتقل کنند و با یک زبان مشترک موسیقایی صحبت کنند. در ارکستر سمفونیک سعی بر این است که از گستردهترین و کاملترین امکانات و رنگهای صوتی موجود استفاده شود. این ساختار و شیوه تا قرن بیستم میلادی به همین شکل ادامه یافته و حفظ شده است.
۲. ارکستر مجلسی (Chamber Orchestra)
این گروه موسیقی، نسخه کوچکتری از ارکسترهای بزرگ سمفونیک است. تعداد نوازندگان در آن کمتر است و برای اجرا به سالنهای بسیار بزرگ یا مجلل نیازی ندارد. سازهای اصلی مورد استفاده در آن معمولاً شامل سازهای زهی، سازهای بادی چوبی و سازهای کوبهای میشود. سابقه و تاریخچه این نوع ارکستر به سده هفدهم میلادی بازمیگردد.
۳. ارکسترهای زهی
گروهی متشکل از حدود بیست نوازنده، اعضای اصلی این مجموعه موسیقی هستند. در این ارکستر تنها از سازهای زهی مانند ویولن، ویولنسل و کنترباس استفاده میشود. این گروه، قطعاتی از موسیقی کلاسیک و همچنین آثار معاصر و مدرن را اجرا میکند.
۴. ارکستر فلارمونیک (Philharmonic Orchestra)
به گروهی از بهترین و کارآزمودهترین موزیسینهای یک شهر، ارکستر فیلارمونیک آن شهر گفته میشود. اندازه ارکسترهای فیلارمونیک میتواند متفاوت باشد و این نام، خود یک دستهبندی جداگانه در میان انواع ارکسترها به شمار نمیرود.