موسیقی خراسان جایگاه ویژه‌ای در تاریخ و فرهنگ ایران دارد و در رشد و پیشرفت موسیقی ایرانی نقش مهمی ایفا کرده است. به همین دلیل، شناخت و بررسی موسیقی این منطقه بسیار ارزشمند است. در این نوشته از وبلاگ ندابلاگ، همراه شما به سراغ مناطق خراسان می‌رویم و به معرفی و بررسی موسیقی پربار آن می‌پردازیم. اگر علاقه‌مند به آشنایی با موسیقی دیگر مناطق ایران هستید، پیشنهاد می‌کنیم سری هم به دیگر مطالب وبلاگ ما بزنید.
تاریخچه
مدارک تاریخی نشان می‌دهد که موسیقی در منطقه خراسان قدمتی بسیار طولانی دارد و به شکل خودانگیخته و از طریق آموزش مستقیم و شنیداری، از نسل استادان به نسل شاگردان منتقل شده است. در گذشته، بسیاری از خوانندگان خراسانی، کشاورزانی بودند که هنگام کار در کشتزارها، با دل و جان و از روی عشق، آواز می‌خواندند.
اگر نگاهی عمیق‌تر به تاریخ بیندازیم، به دوره صفویه می‌رسیم. در این دوره، ترک‌ها و کردها به دلایل سیاسی به شمال خراسان کوچ کردند. حکومت مرکزی توانایی مقابله با قوم ترکمن را نداشت، بنابراین از قوم کرد برای کنترل آنها استفاده می‌کرد. این امر سبب شد تا ساکنان این مناطق در شمال خراسان با یکدیگر درگیر شوند. نتیجه این درگیری‌ها، تأثیرپذیری موسیقی این دو قوم از یکدیگر بود؛ برای مثال ساز کردی «دوزله» به منطقه ترکمن‌نشین صحرا راه یافت. همچنین، روش‌های نواختن سازهایی مانند دوتار و نی توسط ترک‌ها، در میان مناطق کردنشین رواج پیدا کرد.
خراسان به عنوان یک منطقه با فرهنگ‌های گوناگون، از این تعاملات فرهنگی و دستاوردهای موسیقایی ترک‌ها و کردها بهره برد. امروزه نیز در دسته‌بندی موسیقی این منطقه، دو گونه اصلی موسیقی کرمانجی و ترکی وجود دارد.
تقسیم بندی موسیقی خراسان از نظر نواحی
موسیقی در منطقه خراسان به چهار سبک اصلی ترکی، ترکمنی، کرمانجی و فارسی تقسیم می‌شود. همانطور که پیش‌تر گفتیم، موسیقی ترکی و کرمانجی بیشتر در شمال خراسان رواج دارد و ریشه در کوچ این دو گروه به این منطقه دارد. موسیقی ترکمنی هم در شهرهایی مانند درگز، جرگلان و راز متولد شده و از نظر صدا و حال‌وهوا بسیار به موسیقی ترکی شبیه است. اما موسیقی کردی با سه سبک دیگر تفاوت بیشتری دارد و هویت و ویژگی‌های خاص خود را حفظ کرده است.
تقسیم‌بندی اقلیمی موسیقی خراسان
موسیقی خراسان از نظر جغرافیایی هم به دو دسته‌ی جداگانه تقسیم می‌شود: موسیقی مناطق جلگه‌ای و موسیقی مناطق کوه‌پایه‌ای. هر کدام از این نواحی، لهجه‌ها و ویژگی‌های موسیقایی خاص خود را دارند.
مناطق جلگه‌ای: در سرزمین‌های هموار مانند قوچان، سازها نقش اصلی را در موسیقی ایفا می‌کنند.
مناطق کوه‌پایه‌ای: در نواحی کوهستانی مانند هزارمسجد، خوانندگی و آواز بخش مرکزی موسیقی است.
موسیقی آوازی
در موسیقی آوازی منطقه خراسان، داستان‌های کهن و پندآموزی مانند شاهنامه جایگاه ویژه‌ای دارند. این موسیقی با جهش‌های ناگهانی در ملودی، تأکید بر فاصله‌های مشخص و تکرار بخش‌های موسیقایی شناخته می‌شود. همچنین، شیوه بیان و ادای کلمات در این سبک آوازی بسیار مهم است؛ زیرا خواننده با کمک کلام، اوج و فرودهای ملودیک و تغییرهای ریتمیک را به زیبایی اجرا می‌کند.
موسیقی سازی در خراسان
در موسیقی منطقه خراسان، سازهای گوناگونی نواخته می‌شوند که در ادامه به شناخته‌شده‌ترین آنها می‌پردازیم.
**دوتار:**
دوتار مهم‌ترین ساز در موسیقی این منطقه به شمار می‌رود. این ساز در مناطق شمالی و جنوبی خراسان با دو تفاوت اصلی نواخته می‌شود: اول اینکه اندازه کاسه دوتار در جنوب خراسان بزرگ‌تر است و دوم اینکه دوتار در شمال خراسان ۱۲ پرده و در جنوب ۱۳ پرده دارد.
**کمانچه:**
این ساز بیشتر در نواحی شمال خراسان و شهر قوچان رواج دارد.
**سرنا:**
سرنا یک ساز بادی با پیشینه کهن ایرانی است که به‌ویژه نوازندگان قوچانی از آن زیاد استفاده می‌کنند.
**دایره:**
دایره یک ساز کوبه‌ای شبیه به دف است، با این تفاوت که اندازه‌ی آن کوچک‌تر است و معمولاً حلقه‌های فلزی (زنجیره) ندارد. این ساز نیز در این مناطق کاربرد زیادی دارد.
**نی:**
نی نیز از سازهای بادی اصیل ایرانی است که در موسیقی نواحی خراسان بسیار استفاده می‌شود.
**قوشمه:**
قوشمه یک ساز بادی محلی مخصوص شمال خراسان است که از دو قطعه استخوان به هم متصل ساخته می‌شود.