ساز باغلاما و انواع آن
ساز باغلاما یک ساز زهی محبوب است که با استفاده از یک مضراب پلاستیکی یا با نواختن مستقیم با انگشتان دست (که به آن شلپه یا شرپه میگویند) به صدا درمیآید. این ساز بیشتر در مناطق آناتولی، شمال عراق و آذربایجان شناخته شده و نواخته میشود. در این قسمت از وبلاگ ندابلاگ، با این ساز بیشتر آشنا خواهیم شد.
سیم های ساز
این ساز دارای هفت سیم است که به صورت سه سیم، دو سیم و دو سیم دستهبندی میشوند. گونهای از باغلاما که دستهای بلندتر دارد، در ایران با نام دیوان معروف است.
کاسه صوتی باغلاما به شکل یکدست و شبیه نصف یک گلابی است و دستهای نسبتاً دراز دارد. روی این دسته، پردههای ساز (دستانها) بسته میشوند. روی دهانه کاسه، یک صفحه چوبی قرار گرفته است. بخشهای دیگر این ساز و سازهای مشابه آن عبارتند از: سیمها، سیمگیر، خرک، شیطانک، گوشیها و مضراب.
خانواده باغلاما
باغلاما در شکلها و ابعاد گوناگونی ساخته میشود که هر کدام برای هدف خاصی مناسب است.
انواع باغلاما عبارتند از:
– جورا (Cura)
– تانبورا (Tanbura)
– باغلاما با دسته کوتاه (Çöğür, Kısa Sap Bağlama)
– باغلاما با دسته بلند (Uzun Sap Bağlama)
– ساز دیوان (Divan Sazı)
– ساز میدان (Meydan Sazı)
ساز باغلاما یکی از سازهای زهی اصیل و بسیار محبوب در موسیقی ترکی و عاشیقی است. این ساز معمولاً با کاسهای گلابیشکل و دستهای بلند شناخته میشود و اغلب با مضراب یا گاهی با انگشت نواخته میشود.
انواع اصلی باغلاما بر اساس اندازه و تعداد سیمها متفاوت هستند. معروفترین نوع آن «دِیوان» نام دارد که اندازهای بزرگ و صدایی بم و رسا تولید میکند. نوع کوچکتر و متداولتر آن «چوغور» یا «باغلامای استاندارد» است که برای همراهی آواز و نواختن در جمعها بسیار مناسب میباشد. نوع کوچکتری نیز به نام «جورا» وجود دارد که صدایی زیرتر دارد.
این ساز معمولاً هفت سیم دارد که به صورت جفت یا سهتایی کوک میشوند و کوکهای مختلفی برای آن رایج است. نوازندگان با تغییر کوک و تکنیکهای مضرابزنی، میتوانند حالات و احساسات گوناگونی را با این ساز بیان کنند.
باغلاما نه تنها در موسیقی فولکلور، بلکه در موسیقی معاصر نیز جایگاه ویژهای دارد و نمادی از فرهنگ و احساسات مردم آن منطقه به شمار میرود.
تاریخچه
ساز باغلاما و سازهای مشابه آن در مناطق آذربایجان و کردستان ایران نیز نواخته میشوند. یک نمونه کوچکتر از این ساز در یونان هم وجود دارد. به نظر میرسد باغلاما و سازهای نزدیک به آن، در نتیجه دگرگونیهایی که روی ساز قپوز ایجاد شده، به وجود آمدهاند.
به هر حال، باغلاما و سازهای همخانواده آن سهم بزرگی در حفظ و انتقال فرهنگ و موسیقی ترکی تا به امروز داشتهاند. این ساز در ترکیه بسیار پرطرفدار است و در ایران گاهی به آن «ساز دیوان» میگویند. واژه «ساز» خود ریشه فارسی دارد و به معنای دستگاه و ابزار است.
اگرچه نام «ساز» به گروهی از سازهای زهی-زخمهای اشاره میکند، ولی این ساز خاص در موسیقی کلاسیک عثمانی، موسیقی فولکلور ترکی، موسیقی آذری، کردی، آشوری، ارمنی و همچنین در بخشهایی از سوریه، عراق، یونان و کشورهای بالکان مورد استفاده قرار میگیرد.
وسایل موسیقی شبیه به باغلاما در کاوشهای باستانشناسی مربوط به تمدنهای سومر و هیتی در آناتولی و نیز در آثار به جا مانده از یونان باستان پیدا شدهاست.
نزدیکترین سازهای همخانواده باغلاما، «قپوز» و «چگور» هستند که توسط عاشیقها و اوزانهای اقوام ترک نواخته میشوند.
باغلامایی که به روش سنتی ساخته میشود، از نظر شکل و ساختار به وضوح نشان میدهد که متعلق به سنت عاشیقی است. این خانواده از سازها به احتمال زیاد ریشه در آسیای میانه و ساز تنبور خراسانی دارد که در طول سدهها تغییرات کمی را تجربه کرده است.
از آنچه در نوشتههای فارسی درباره ساز دوتار در دوران پیش از اسلام برمیآید، این ساز از طریق جاده ابریشم به مناطق مختلف راه یافته و تحت تأثیر فرهنگهای گوناگون، به سازهایی مانند سهتار یا چندتار تبدیل شده است؛ مانند ساز عاشیقی در آناتولی که به انواع باغلاما دگرگون شد.