موسیقی اصلی ایران با نامهایی مانند موسیقی سنتی ایران، موسیقی کلاسیک ایران یا موسیقی دستگاهی نیز شناخته میشود. این موسیقی از مجموعهای از دستگاهها، نغمهها و آوازها شکل گرفته که از زمانهای بسیار قدیم تا امروز در میان مردم ایران رواج داشته است. در ادامه این نوشته از وبلاگ ندابلاگ، با گونههای مختلف دستگاههای موسیقی سنتی ایرانی آشنا خواهید شد.
مفهوم دستگاه
دستگاه در موسیقی، مجموعهای از گوشههاست که بر پایهی یک نظم و ارتباط درونی، به شیوهی سنتی در کنار یکدیگر قرار گرفتهاند و هر کدام حالت و فضای ویژهای را پدید میآورند. به نظر میآید چینش گوشهها در یک دستگاه بر اساس هماهنگی و نزدیکی آنها با هم صورت میگیرد؛ هر دستگاه از گوشهای مشخص آغاز میشود و در پایان نیز به همان گوشه بازمیگردد. دستگاه به عنوان یک کل منسجم، به نوازندگان و خوانندگان کمک میکند تا فاصلههای موسیقایی هر گوشه و ارتباط آن با گوشههای دیگر را درک کنند و بهتر بنوازند یا بخوانند.
دیدگاه ها نسبت به لفظ دستگاه
واژه «دستگاه» از نظر بیشتر کارشناسان به حالت و جای دست روی دسته سازهایی مانند تار و سهتار اشاره دارد (یعنی ترکیبی است از «دست» به اضافه «گاه» که به معنی مکان و موقعیت است، مانند ایستگاه یا پاسگاه).
اما برخی دیگر بر این باورند که «گاه» در این واژه، در اصل از «گات» گرفته شده و آن را به نوشتههای اوستایی پیوند میدهند.
طرفداران نظر اول توضیح میدهند که در گذشته به پردههای ساز، «دستان» میگفتند و بنابراین نام دستگاههایی مانند سهگاه و چهارگاه، به جای گرفتن دست روی این دستانها اشاره دارد.
کاربرد واژه دستگاه به مفهوم موسیقایی آن، ظاهراً نخستین بار در نوشتهای با نام «رساله در بیان علم موسیقی و دانستن شعبات او» دیده شده است. این رساله احتمالاً پیش از سال ۹۷۴ هجری قمری نوشته شده و در آن برخی از مقامهای موسیقی، «صاحب دستگاه» توصیف شدهاند.
بیشتر منابع امروزی، هفت دستگاه اصلی را نام میبرند و علاوه بر آنها از پنج آواز نیز یاد میکنند که هر کدام زیرمجموعه یکی از آن هفت دستگاه است. این دستگاهها عبارتند از: همایون؛ ماهور؛ شور؛ سهگاه؛ چهارگاه؛ راستپنجگاه و نوا. با این حال، برخی منابع، آوازهایی را که معمولاً بخشی از دستگاه شور و همایون دانسته میشوند، یک دستگاه مستقل به حساب آورده و شمار کل دستگاهها را ۱۲ یا ۱۳ عدد ذکر کردهاند.
آشنایی با انواع دستگاههای موسیقی سنتی
در این بخش شما را با گونههای مختلف دستگاههای موسیقی اصیل ایرانی و نمونههایی از هر کدام آشنا میکنیم.
موسیقی سنتی ایران از مجموعهای به نام دستگاه تشکیل شده است. هر دستگاه فضای احساسی و ملودی خاص خود را دارد و مانند یک مسیر اصلی برای نواختن و خواندن عمل میکند.
برخی از دستگاههای اصلی عبارتند از:
– **شور**: که حال و هوایی حزنآلود و عارفانه دارد. تصنیف “مرغ سحر” نمونهای مشهور در این دستگاه است.
– **همایون**: دارای حالتی غمگین و عمیق. گوشه “لیلی و مجنون” در این دستگاه شناخته شده است.
– **ماهور**: فضایی شاد، باشکوه و حماسی دارد. قطعه “رنگ ماهور” از نمونههای معروف آن است.
– **سهگاه**: حالتی بین شادی و حزن دارد و بسیار تاثیرگذار است. آواز “ز من نگارم” در این دستگاه اجرا میشود.
– **چهارگاه**: با ویژگیهای حماسی و انرژیبخش. تصنیف “ایران ای سرای امید” مرتبط با این دستگاه است.
– **راستپنجگاه**: که حالت معنوی و پیچیدهای دارد و کمتر اجرا میشود.
هر یک از این دستگاهها خود شامل بخشهای کوچکتری به نام “گوشه” هستند که نوازنده یا خواننده با حرکت بین آنها، قطعه کامل را میآفریند.
دستگاه همایون؛
دستگاه همایون بر اساس آواز اصفهان شکل گرفته است. بخشهای مختلف یا گوشههای این دستگاه عبارتند از: درآمد، جامهدران، چکاوک، بیداد، بیات راجع، اوج، طرز، ضجه موره، شمعونی، موالیان، نیداوود، لیلی و مجنون، شکوه، نوروز عرب، نوروز صبا، نوروز خارا، نفیر، فرنگ، شوشتری، بختیاری و موالف، عزال، ده ناصری، راز و نیاز، میگلی و مثنوی.
به عنوان مثال، تصنیف «شد خزان گلشن آشنایی» با صدای جواد بدیعزاده و آهنگ مشهور «اگر بار گران بودیم رفتیم» در این دستگاه ساخته شدهاند. همچنین آهنگ «کاروان» با اجرای شهرام ناظری که چندین بار در تلویزیون همراه با تصاویری از شهدای جنگ پخش شده، یکی دیگر از نمونههای شناختهشده در دستگاه همایون است.
دستگاه ماهور؛
گوشههای اصلی دستگاه ماهور شامل این موارد است: درآمد، داد، گشایش، فیلی، شکسته، شکسته قرهباغ، مجلسافروز، خسروانی، دلکش، خاوران، طرب انگیز، نیشابوری، نصیرخانی، چهارپاره (طوسی)، مرادخانی، قرائی، بوسلیک، آذر بایجانی، زیرافکند، حصار ماهور، نیریز، نهیب، عراق، محیر، آشوراوند، اصفهانک، حزین، نغمه، زنگوله، راک هندی، راک کشمیر، راک عبداله، صفیر راک، ساقینامه، صوفینامه ، کشتهمرده و مثنوی.
به عنوان مثال، آهنگ مشهور «مرغ سحر» که ساخته مرتضی نیداوود است، یکی از نمونههای شناختهشده در این دستگاه به شمار میرود. مرتضی نیداوود از شاگردان برجسته میرزا حسینقلی و درویش خان بود و خود نیز از استادان ردیف موسیقی ایرانی محسوب میشود. آغاز این آهنگ به طور کامل از درآمد ماهور الهام گرفته است. همچنین قطعاتی مانند «ز من نگارم خبر ندارد» از آلبوم آهنگ وفا و «ز دست محبوب» از آلبوم شب وصل نیز در دستگاه ماهور اجرا شدهاند.
دستگاه شور ؛
دستگاه شور از چند آواز اصلی به نامهای ابوعطا، بیات ترک، دشتی و افشاری تشکیل شده است. گوشههای مختلف این دستگاه عبارتند از: درآمد خارا، کرشمه، رهاب، سلمک، شهناز، نغمه، قرچه، رضوی، حسینی، عزال، زیرکش سلمک، حزین و فرود، گلریز، صفا، بزرگ، دو بیتی، قجر، ملانازی، گرایلی، مجلسافروز، عاشقکش و مثنوی.
به عنوان مثال، آلبوم «یاد ایام» با صدای استاد محمدرضا شجریان و به ویژه خود قطعهٔ «یاد ایام»، نمونهای بسیار زیبا از اجرای دستگاه شور است. همچنین آلبوم «زیباترین» با خوانندگی علیرضا افتخاری و آلبوم «مرا عاشق» با صدای شهرام ناظری، دو نمونهٔ شناختهشدهٔ دیگر از این دستگاه مهم موسیقی ایرانی هستند.
دستگاه سهگاه؛
اجزای اصلی دستگاه سهگاه شامل این بخشهاست: درآمد، زابل، مویه، مخالف، مغلوب، حصار، مثنوی مخالف، زنگ شتر، جغتائی، مسیحی، شاه ختائی و رهامی.
برخی معتقدند که سهگاه از دستگاه چهارگاه گرفته شده است. دستگاه سهگاه علاوه بر حس هوشیاری و بیداری که ویژگی اصلی چهارگاه است، در بخشهایی حال و هوای شادی و نشاط نیز دارد که این تغییر حال و هوا به دلیل جابهجایی یکی دو نت کوچک در آن ایجاد میشود. این دستگاه از جهاتی شبیه به دستگاه شور نیز هست و در کل، گزینه خوبی برای بالا بردن سطح حال و هوای شنونده به شمار میرود!
به عنوان نمونه: آهنگ «رسوای زمانه» با صدای علیرضا قربانی در آلبومی به همین نام که با همکاری همایون خرم ساخته شده، در این دستگاه اجرا شده است. همچنین تصنیف «آسمان عشق» در آلبومش با همین نام و قطعات «تار زلف»، «غم عشق» و «دل شیدا» در آلبوم «رسوای دل» و به ویژه آهنگهای «از غم عشق تو» در همین آلبوم، نمونههای بسیار خوبی برای شناخت دستگاه سهگاه هستند.
دستگاه چهارگاه؛
گوشههای اصلی دستگاه چهارگاه شامل این موارد هستند: درآمد، زابل، حصار، پیشزنگوله، زنگوله، نغمه، بستهنگار، مویه، مخالف، مغلوب، حدی، پهلوی، رجز، منصوری، معربد، لزگی، شب فرخ، نحوی و رهامی.
هر یک از دستگاههای موسیقی ایرانی گاهی با زمان خاصی از روز پیوند خوردهاند و معمولاً شنیدنشان در آن زمان، احساس خوشایندتری به شنونده میدهد. دستگاه چهارگاه را به طور ویژه متعلق به ساعات آغازین روز و صبحگاه میدانند.
به عنوان نمونه، قطعه مشهور «سلام» با صدای کسایی که در آلبوم «صبحگاهی» حسین علیزاده به زیبایی نواخته شده، نمونهای عالی از یک قطعه موسیقی ایرانی در دستگاه چهارگاه است. بسیاری از ما سالهاست که صبحهای خود را با شنیدن این قطعه آغاز میکنیم، بیآنکه بدانیم در این دستگاه ساخته شده است. آلبوم «دستان» با صدای محمدرضا شجریان نیز در همین دستگاه اجرا شده است. همچنین قطعه بیکلام «دخترک ژولیده» ساخته علینقی وزیری که در این آلبوم وجود دارد، مثال خوبی برای درک بهتر فضای موسیقایی چهارگاه به شمار میرود.
دستگاه راست پنجگاه؛
گوشههای دستگاه راستپنجگاه شامل این موارد است: درآمد، زنگوله، پروانه، نغمه، روحافزا، خسروانی، پنجگاه، سپهر، عشاق، نیریز، بیات عجم، مبرقع، قرچه، بحر نور، ابوالچپ، طرز، لیلی و مجنون، راوندی، نفیر و نوروز، فرنگ و عراق.
این دستگاه از جمله دستگاههای کمتر شناخته شده موسیقی ایرانی است و آثار زیادی در آن ساخته نشده. راستپنجگاه از نظر ساختاری به دستگاه ماهور نزدیک است. در مسیر حرکت نتها برای اجرای گوشههای هر دستگاه، یک روند مشخص صعودی یا نزولی دیده میشود. نتها در دستگاه راستپنجگاه و ماهور یکسان هستند، اما شیوه حرکت و چرخش ملودی در آنها متفاوت است.
به عنوان نمونه، آلبوم «چشمه نوش» و همچنین آلبوم مشترک حسین علیزاده و علیرضا افتخاری با نام «راز و نیاز»، دو نمونه بسیار خوب از اجرای این دستگاه به شمار میروند.
دستگاه نوا؛
اجزای دستگاه نوا شامل این بخشهاست: درآمد، گردانیه، نیشابورک، نغمه، بیات راجه، عشاق، عراق، حزین، نهفت، رهاب، گوشت، مثنوی گوشت، عشیران، مجلسی، خجسته، حسین، ملکحسینی، بوسلیک، نیریز، تختطاقدیس و شاهختائی.
از آنجا که این دستگاه شباهت زیادی به دستگاه شور دارد، برای تشخیص آن نیاز به کمی دقت دارید. در حقیقت اگر با دستگاه شور به خوبی آشنا باشید، میتوانید تفاوت نغمههای نوا و شور را متوجه شوید. اما اگر به دنبال حال و هوایی عمیق و گیرا هستید، میتوانید به سراغ قطعات این دستگاه هم بروید.
برای نمونه: تصنیف «رفتم در میخانه» و آلبوم «نوا مرکب خوانی» با صدای محمدرضا شجریان، دو نمونه از اجراهای این دستگاه هستند. همچنین «کنسرت نوا» اثر حسین علیزاده که یک دو نوازی تار و تنبک است و آلبوم «نینوا» از همین هنرمند، از دیگر نمونههای شناختهشده در دستگاه نوا به شمار میروند.