مقام و دستگاه دو واژه کلیدی در موسیقی هستند. اگر میخواهید موسیقی سنتی را یاد بگیرید، خوب است ابتدا با این دو مفهوم آشنا شوید. در این نوشته از وبلاگ ندابلاگ، پس از آن که به زبان ساده این دو اصطلاح را توضیح دهیم، تغییر و تحول مقام به دستگاه را نیز برای شما بیان میکنیم. تا پایان این مطلب همراه ما بمانید.
مقام در موسیقی ایرانی
مقام یک روش دستهبندی در موسیقی است که در زمانهای گوناگون، از گذشته تا به امروز، برای طبقهبندی موسیقی ایرانی، ترکی، عربی و گونههای نزدیک به آنها (مانند موسیقی آذربایجانی و کردی) استفاده شده و هنوز هم کاربرد دارد.
تعریف و گروهبندی مقامها در طول زمان یکسان نبوده و در میان موسیقی ایرانی، ترکی و عربی نیز به طور کامل یکسان نیست، هرچند نقاط مشترک فراوانی بین آنها دیده میشود. بر اساس منابع معتبر، تعداد مقامهای اصلی در موسیقی ایرانی دوازده، در موسیقی ترکی سیزده و در موسیقی عربی تا چهارده عدد ثبت شده است.
دستگاه در موسیقی ایرانی
در سدههای گذشته، واژه «دستگاه» جایگزین اصطلاح «مقام» شده است. این کلمه به محل قرارگیری انگشتان نوازنده روی دسته ساز اشاره دارد (دست + گاه). هر پرده از ساز، نمایانگر یکی از فواصل یا گامهای موسیقیایی است. (در موسیقی قدیم ایران، «گاه» به معنای پرده ساز به کار میرفته است.) موسیقی سنتی ایرانی را در هفت دستگاه دستهبندی کردهاند که بازماندهی مقامهای دوازدهگانه دوران کهن محسوب میشود.
تحول مقام به دستگاه
تغییر از سیستم مقام به دستگاه، اصطلاحی است که برای بیان دگرگونی در شیوهی دستهبندی و آموزش موسیقی کلاسیک ایرانی به کار میرود. در این تحول، روش قدیمی طبقهبندی بر پایهی مقامها، با روش جدیدی که بر اساس دستگاههاست، جایگزین شد.
از قرن چهارم تا نهم هجری، موسیقی نظری ایران از رونق خوبی برخوردار بود و از چارچوبی ادواری برای توصیف موسیقی با استفاده از مقامها بهره میبرد. در این سیستم موسیقایی، دوازده مقام اصلی تعریف شده بود که نامهای آنها عبارت بود از: عشاق؛ نوا؛ بوسلیک؛ راست؛ عراق؛ اصفهان؛ زیر افکند؛ بزرگ؛ زنگوله؛ رهاوی؛ سینی و حجازی.
اما در سدهی نهم هجری، با پیروی حکمرانان ایرانی از افراد متعصب و بانفوذی که با موسیقی مخالف بودند، پیشرفت علمی موسیقی در ایران متوقف گردید. در همین دوره، دگرگونیها و جابجاییهای بسیاری در عرصهی موسیقی ایران روی داد.
شروع جدایی موسیقی ایران از نظام مبتنی بر مقامها دقیقاً
زمان دقیقی برای جدا شدن موسیقی ایرانی از سیستم مقامی وجود ندارد، اما به نظر میرسد این روند در دوره تیموریان (از قرن هشتم تا دهم هجری) آغاز شده باشد. در طول این تغییرات، به تدریج مقامها کنار رفتند و دستگاهها جای آنها را گرفتند. این تحول، سیستم جدیدی برای دستهبندی و آموزش موسیقی به وجود آورد که بعدها به نام «ردیف» شناخته شد.
در این سیستم معمولاً هفت دستگاه اصلی معرفی میشوند: همایون، ماهور، شور، سهگاه، چهارگاه، راستپنجگاه و نوا. همچنین آوازهای فرعیای وجود دارند که زیرمجموعه این دستگاهها هستند. نام این آوازها در منابع گوناگون ممکن است متفاوت باشد، اما معمولاً شامل این موارد میشوند: آواز دشتی، آواز ابوعطا، آواز بیات ترک، آواز افشاری، آواز شوشتری و آواز بیات اصفهان.
با این حال، چگونگی دگرگونی نظام مقامی به دستگاهی، یکی از پرسشهای اساسی در تاریخ موسیقی ایران است که تحقیقات چندانی درباره آن صورت نگرفته است. یکی از نقدهای وارد شده به این تحول آن است که به جای پرداختن به موسیقی به عنوان یک دانش نظری، تمرکز را تنها بر روی جنبههای اجرایی و هنری آن گذاشته و نظریه روشن و جامعی درباره ماهیت موسیقی ارائه نمیدهد.