حبیب سماعی | پدر سنتور معاصر ایران

سنتور یکی از سازهای کهن و اصیل ایرانی است که جایگاه ویژه‌ای در موسیقی سنتی ایران دارد. اگر کنجکاوید درباره تاریخچه این ساز بیشتر بدانید، نام «حبیب سماعی» برایتان آشنا خواهد بود. از او به عنوان پدر سنتور نوین ایران یاد می‌شود. شاید بپرسید چرا چنین لقبی به او داده‌اند؟
در پاسخ باید گفت که حبیب سماعی در دوره خود تنها نوازنده چیره‌دست سنتور بود. تأثیر او در معرفی و گسترش این ساز آن قدر عمیق بود که پس از درگذشتش، سنتور برای مدتی تقریباً به فراموشی سپرده شد. سال‌ها بعد، یکی از شاگردان برجسته او به نام ابوالحسن صبا، توانست دوباره این ساز را احیا کرده و رواج دهد.
اگر علاقه‌مندید با حبیب سماعی، این استاد بی‌نظیر سنتور، بیشتر آشنا شوید، پیشنهاد می‌کنیم ادامه مطلب را دنبال کنید. علاوه بر این، در وبلاگ ندابلاگ می‌توانید زندگی‌نامه دیگر بزرگان موسیقی سنتی ایران را نیز مطالعه کنید.

در بزرگ ترین قرعه کشی های ایران شرکت کنید!

کودکی حبیب سماعی

حبیب سماعی پسر حبیب سماع حضور بود. پدرش در دوران قاجار از نوازندگان نامدار سنتور و تنبک به شمار می‌رفت. این پدر هنرمند، آموزش موسیقی به پسرش را از زمانی که او تنها چهار سال داشت آغاز کرد. به دلیل همین آموزش‌های زودهنگام، وقتی حبیب سماعی به ده سالگی رسید، در نواختن سنتور چنان مهارت داشت که مورد ستایش استادان بزرگی مانند نایب اسدالله و آقا حسینقلی قرار گرفت. او تحصیلات خود را نیز در مدرسه‌ی موزیک سالار معزز به پایان رساند.

جوانی سماعی

حبیب سماعی عشق عمیقی به ارتش داشت. او از جوانی به این نهاد پیوست و تا پایان عمرش در آن خدمت کرد. در کنار فعالیت نظامی، با راهنمایی ابوالحسن صدا، یادگیری سنتور را نیز آغاز کرد. او شاگردان نام‌آشنای زیادی تربیت کرد، اما روش آموزش او بسیار متفاوت بود. درس دادن او از نظم و قاعده خاصی پیروی نمی‌کرد و هر روز بخشی از موسیقی را به شکلی پراکنده به شاگردانش می‌آموخت. حبیب سماعی از بیشتر شاگردانش ناراضی بود؛ چون باور داشت فقط تعداد کمی صبر و پشتکار دارند و بقیه تنها دل به سنتور سپرده‌اند. او تنها به چند نفر از آنان مانند قباد ظفر، مرتضی عبدالرسولی و نورعلی برومند اعتنا داشت.

با این حال، تدریس تنها کار او در جوانی نبود. وقتی فرستنده رادیویی تهران تازه شروع به کار کرده بود، او از نخستین کسانی بود که در رادیو ساز نواخت. پس از نواختن سنتور در رادیو، نام او بر سر زبان‌ها افتاد و میان مردم بسیار محبوب شد. چندی بعد، به او پیشنهاد شد تا از ارتش خارج شود و در وزارت فرهنگ به عنوان هنرآموز سنتور مشغول کار شود. حبیب سماعی در ابتدا این پیشنهاد را پذیرفت؛ اما پس از مدتی، به دلیل علاقه شدیدش به ارتش، از سمت هنری خود کناره‌گیری کرد و دوباره به خدمت در ارتش بازگشت.

سبک خاص سنتورنوازی

حبیب سماعی به دلیل شیوه خاص و منحصربه‌فردش در نواختن سنتور، نامش برای همیشه در موسیقی ایرانی ماندگار شده است. در ادامه، برخی از ویژگی‌های نوازندگی او را مرور می‌کنیم.

در دوران فعالیت هنری حبیب سماعی، موسیقی ایرانی تا حدی تحت تأثیر سبک‌های غربی و مدرن قرار گرفته بود. او از جمله کسانی بود که با این روند مخالف بود. برای نمونه، در آن زمان بیشتر قطعات بر اساس گام ساخته می‌شدند؛ اما حبیب همچنان از دانگ بهره می‌گرفت. همچنین، در انتخاب وزن موسیقی، از ادوار ایقاعی قدیمی استفاده می‌کرد.

مضراب‌های حبیب سماعی با مضراب‌های دیگر نوازندگان سنتور تفاوت داشت. مضراب‌های او از چوب ساخته می‌شد و روی آن‌ها هیچ پوششی وجود نداشت؛ در حالی که دیگران معمولاً مضراب‌های خود را با پارچه، نمد یا چرم می‌پوشاندند. هدف حبیب از این کار، حفظ صدای اصیل و شفاف سنتور بود.

سماعی در اجرای موسیقی از تزئینات فراوانی استفاده می‌کرد. این تزئینات چنان ظریف و استادانه بودند که ثبت کردن آن‌ها روی نت بسیار دشوار بود.

حبیب علاوه بر مهارت بالایش در نوازندگی، در حرکات نمایشی و جلب توجه تماشاگران نیز توانایی زیادی داشت. نقل است که هیچ بیننده‌ای نمی‌توانست تا پایان برنامه، چشم از اجرای او بردارد.

ردیف‌های حبیب سماعی

استاد حبیب سماعی، یک دست‌نوشته ویژه برای شاگرد خود، مرتضی عبدالرسولی، به یادگار گذاشت. در این یادداشت، او ردیف‌های موسیقی را به دوازده بخش اصلی تقسیم کرده بود که به شرح زیر است:

۱ـ دستگاه شور

۲ـ دستگاه سوز و گداز

۳ـ دستگاه طرز تجنیس

۴ـ دستگاه بیوتات

۵ـ دستگاه رُهاب

۶ـ دستگاه دوگاه

۷ـ دستگاه سه‌گاه

۸ـ دستگاه چهارگاه

۹ـ دستگاه همایون

۱۰ـ دستگاه ماهور

۱۱ـ دستگاه نوا

۱۲ـ دستگاه راسته پنجگاه

بعدها، یکی دیگر از شاگردان او به نام طلیعه کامران، این دوازده بخش را در کتابی با عنوان «بخش‌هایی از ردیف حبیب سماعی به روایت طلیعه کامران» گردآوری و چاپ کرد. همچنین ابوالحسن صبا که از دوستان و شاگردان سماعی محسوب می‌شد، با الهام از نغمه‌ها، آوازها و گوشه‌های به‌جای‌مانده از سماعی، مجموعه‌ای به نام «ردیف سنتور صبا» را پدید آورد. امروزه این ردیف، به عنوان یکی از منابع اصلی برای آموزش سنتور نزد بیشتر استادان موسیقی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

دوران ناخوش زندگی و مرگ

حبیب سماعی در زندگی خود، روزهای سخت و غم‌انگیز بسیاری را پشت سر گذاشت. می‌گویند او در جوانی دل به خواننده و نوازنده‌ی سه‌تار مشهوری به نام بتول رضایی، معروف به پروانه، باخته بود. پروانه بر اثر بیماری سل درگذشت و این فقدان، تأثیری عمیق بر موسیقی و نواختن سماعی گذاشت.

سماعی بار دیگر ازدواج کرد، اما این بار نیز مصیبت از راه رسید و فرزند کوچکش از این پیوند، از دنیا رفت. این رنج‌های پیاپی، روح و جسم او را به شدت فرسوده کرد. حبیب به بیماری ذات‌الریه مبتلا شد و پزشک معالجش درباره‌ی وضع سلامتی او گفت: سماعی حتی یک عضو سالم در بدن ندارد و تا جایی که ممکن بوده، به خود آسیب رسانده است.

در نهایت، پدر سنتور امروزی ایران در بیستم تیرماه ۱۳۲۵، در سن تنها ۴۱ سالگی، چشم از جهان فروبست.