اصطلاح فرم سونات، در واقع به ساختار و قالب یکی از بخشهای اصلی یک قطعه موسیقی اشاره دارد. برای بسیاری از علاقهمندان به موسیقی، آشنایی با این گونه اصطلاحات، هم مفید است و هم ضروری. در این قسمت از وبلاگ ندابلاگ، فرم سونات به طور جامع و دقیق شرح داده شده است. خواهشمندیم تا پایان این نوشته همراه ما بمانید.
فرم سونات چیست؟
قوانین حاکم بر سونات مانند قوانین طبیعت سفت و سخت نیستند، اما با این حال، بخش نخست هر سونات از نظم و چارچوب مشخصی پیروی میکند (این چارچوب در سمفونی نیز دیده میشود، زیرا سمفونی در اصل یک سونات نوشته شده برای ارکستر است).
به زبان ساده، بخش اول سونات سه قسمت اصلی دارد: قسمت معرفی، قسمت گسترش و قسمت بازگشت.
در موسیقی دوره باروک، این واژه معانی گوناگونی در سبک، ساختار و نوع سازبندی به ذهن میآورد. آثار بسیار مهم و فراوانی از دوره کلاسیک تا قرن بیستم در قالب ساختار سونات (که گاهی به آن فرم سونات – آلگرو هم میگویند) خلق شدهاند.
اصطلاح “فرم سونات” به ساختار یک بخش از قطعه اشاره دارد و نباید آن را با اصطلاح “سونات” که برای کل یک اثر چندبخشی به کار میرود، اشتباه گرفت. بخشهای سریع و آغازین سمفونیها، سوناتها و کوارتتهای زهی دوره کلاسیک، اغلب از فرم سونات بهره میبرند. این فرم در بخشهای آهسته و نیز در بخشهای سریع پایانی قطعات نیز استفاده شده است.
از لحاظ تاریخی سونات از کجا و چگونه شکل گرفته است؟
واژه سونات یا «سوناتا» در پایان سده شانزدهم رواج یافت تا موسیقیای که با ساز اجرا میشد را از موسیقی آوازی جدا کند. اگر قطعهای با ساز نواخته میشد، به آن سونات میگفتند و اگر با آواز خوانده میشد، کانتات یا «کانتاتا» نام داشت.
در آن دوران، وقتی چند ساز با هم ترکیب میشدند و گروه کوچکی را تشکیل میدادند، همین واژه ساده برای بیان مقصود کافی بود. اما وقتی این گروهها بزرگتر شدند و به ارکستر و سپس ارکستر سمفونیک تبدیل شدند، شرایط کمی پیچیدهتر گردید.
امروزه سونات به قطعهای سازی گفته میشود که از چند بخش (موومان) تشکیل شده و توسط یک یا دو (و گاهی سه) نوازنده اجرا میگردد. گاهی به گروههای کمی بزرگتر نیز سونات گفته میشود، مانند سونات زهی روسینی و مندلسون. در دوره باروک، گونهای از سونات رایج بود که در آن یک ساز زهی یا بادی ملودی اصلی را مینواخت و یک ساز کلیدی (مانند هارپسیکورد) آن را همراهی میکرد.
در سالهای ۱۶۰۰ تا ۱۶۵۰، قطعات سازی به نام کانتسونا در چند بخش ساخته میشدند که از نظر سرعت و ریتم با یکدیگر تفاوت داشتند. این بخشها به تدریج طولانیتر و تعدادشان کمتر شد و در نهایت به صورت موومانهای جداگانه درآمدند. حدود سال ۱۶۵۰، کانتسونا و سونات در هم آمیختند و واژه سونات جایگزین کانتسونا گردید.
در موسیقی دوره باروک، گونههای مختلفی از سونات مانند سونات کلیسایی، سونات مجلسی، سونات برج و سونات کلاویهای بر پایه ویژگیهای خاص خود رواج داشتند.
از لحاظ ساختاری چه ویژگی هایی دارد؟
سونات بر اساس یک الگوی سهبخشی شکل میگیرد. به زبان ساده در موسیقی به آن فرم ABA میگویند، یعنی در ابتدا یک موضوع اصلی معرفی میشود، سپس گسترش و پرورش مییابد و در پایان دوباره همان موضوع اولیه تکرار میگردد. نکته جالب درباره فرم سونات این است که ساختار آن نه تنها شکستن بسیاری از قواعد اولیه تئوری موسیقی را ممکن میسازد، بلکه حتی آن را تشویق میکند. به عنوان مثال، در یک قطعه سونات میتوان در میان قطعه، گام یا میزانسنجی را تغییر داد.
یک موومان دارای فرم سونات از سه بخش اصلی تشکیل مییابد:
یک قطعه سونات معمولاً از سه بخش اصلی تشکیل میشود:
۱- بخش آغازین که در آن نغمههای اصلی اثر معرفی میشوند؛
۲ – بخش میانی که در آن نغمهها گسترش مییابند و دگرگون میشوند؛
۳ – بخش پایانی که در آن نغمههای اصلی دوباره بازمیگردند.
«مهتاب» و «آپاسیوناتا»، نام دو سونات از بتهوون هستند (البته این نامها را نه خود بتهوون، بلکه ناشران آثارش برای آنها انتخاب کردند). سوناتهای بتهوون، مانند سوناتهای دیگر آهنگسازان، ویژگیهای مشترکی دارند و به دلیل همین ویژگیهاست که همه آنها را در گروه «سونات» قرار میدهیم.