هر دستگاه در موسیقی ایرانی، مانند یک مسیر مشخص از نغمههاست که با چینش ویژهی خود، احساس و حالوهوای خاصی را به شنونده منتقل میکند. هر دستگاه از بخشهای کوچکتر متعددی به نام گوشه تشکیل شده و اجرای آن معمولاً به این شکل است: از بخش آغازین به نام درآمد شروع میشود، سپس به بخش اوج یا مخالف در میانهی راه میرسد و پس از آن با پایین آمدن به گوشههای پایانی و اجرای یک تصنیف، در نهایت با یک قطعه ضربی به نام رِنگ به پایان میرسد. موسیقی سنتی ایرانی شامل هفت دستگاه اصلی است: سهگاه، چهارگاه، همایون، ماهور، شور، نوا و راستپنجگاه.
در ادامه این نوشته از وبلاگ ندابلاگ، بیشتر با دستگاه نوا آشنا خواهیم شد.
دستگاه نوا در موسیقی
نواز یکی از سازهای هفتگانه در موسیقی سنتی ایران است که ریشه در مقامهای دوازدهگانه موسیقی کهن ایران دارد. در نوشتهها و رسالههای قدیمی —که اغلب بدون نام نویسنده هستند— از این ساز نام برده شده و بر این موضوع تأکید شده که نوا یکی از چهار ساز اصلی در موسیقی ایرانی محسوب میشود.
بر پایه روایتهای موجود در ردیف موسیقی ایرانی، حال و هوای این ساز میانه و متعادل توصیف شده؛ نه چندان غمگین است و نه بیش از حد شاد.
به نوا، آواز خوش نیز گفتهاند و معمولاً در پایان مجلس نواخته میشده است. اشعار عارفانه، مانند شعرهای حافظ، معمولاً برای اجرا با این ساز انتخاب میشوند که تأثیری ژرف و عمیق بر شنونده میگذارند.
ماندگاری آثار در این دستگاه
بسیاری از استادان موسیقی که قطعهای در این دستگاه ساخته و اجرا کردهاند، آن اثر به یکی از ماندگارترین کارهایشان تبدیل شده است. نمونههایی مانند آلبوم “چهره به چهره” از محمدرضا لطفی، “نینوا” از حسین علیزاده و نیز آثار “نوا و مرکبخوانی” و “دود عود” از پرویز مشکاتیان.
اگرچه برخی موسیقیدانان مانند علینقی وزیری و روحالله خالقی، دستگاه نوا را برگرفته از دستگاه شور دانستهاند، اما این دستگاه در نتهای شاهد و ایست تفاوت دارد و همچنین در اجرای آواز، شخصیت مستقل و جداگانهای از شور و مشتقات آن نشان میدهد.
ریشه این دستگاه در مقام قدیمی “نوا” قرار دارد و بیشتر نتها و درجاتش با آن مقام سنتی هماهنگ است. از لحاظ فواصل صوتی، دستگاه نوا پیوند نزدیکی با دستگاه شور دارد و بسیاری از گوشههایش نیز در فضای شور نواخته میشود.
همین موضوع و چند دلیل دیگر باعث شده گاهی نوا را زیرمجموعهای از دستگاه شور به حساب آورند؛ با این حال بیشتر ردیفدانان و متخصصان موسیقی ایرانی، نوا را یک دستگاه مستقل و یکی از هفت دستگاه اصلی میدانند. این دستگاه همچنین با آواز بیات اصفهان ارتباط نزدیکی دارد و از نظر فواصل به گام کوچک نظری (مینور تئوریک) در موسیقی کلاسیک غربی نیز شباهت دارد.
در مجموعه ردیف موسیقی ایرانی، گوشههای زیادی برای دستگاه نوا معرفی شدهاند که بسیاری از آنها دستکم در یک دستگاه دیگر هم قرار میگیرند و طبقهبندی میشوند.