یکی از سازهای غیرمعمول که همیشه با داستانهای عجیب احاطه شده، ساز هارمونیکای شیشهای است. این ساز به دلایل گوناگون، پس از مدتی که مورد استقبال قرار گرفت، به بدنامی کشیده شد. در این نوشته از وبلاگ ندابلاگ، بیشتر با این ساز عجیب آشنا خواهید شد.
ساز موسیقی گِلَس هارمونیکا
ساز گلس هارمونیکا که با نام هارمونیکای شیشهای هم شناخته میشود، بر اساس همان ایدهای ساخته شده که با مالیدن انگشت خیس به لبه یک لیوان شیشهای، صدایی تولید میشود.
این ساز از چندین کاسه شیشهای با اندازههای مختلف تشکیل شده است. این کاسهها به ترتیب بزرگی روی یک میله افقی چیده شدهاند و همگی داخل یک محفظه کمعمق که مقداری آب در آن است، قرار گرفتهاند.
با چرخاندن میله توسط یک پدال پایی، کاسهها میچرخند و با تماس انگشتان، نواهایی زلال و شفاف به گوش میرسند. شدت این صداها ثابت است و چه با دست نواخته شوند و چه به صورت خودکار، تغییر نمیکند. مخترع این ساز بنجامین فرانکلین بود و آهنگسازان بزرگی مانند موتسارت، بتهوون و شوبرت نیز آثاری برای آن خلق کردهاند.
مخترع ساز
بنجامین فرانکلین، یکی از پایهگذاران کشور آمریکا و از مخترعان نامدار دوران خود، در سال ۱۷۶۱ با الهام از جامهای مورد استفاده در مهمانیهای شام، آزمایشهای گوناگونی را برای ساخت یک ساز موسیقی منحصربهفرد انجام داد.
دستاورد این کوششها، سازی به نام «آرمونیکا» یا «هارمونیکای شیشهای» بود. این ساز از ۳۷ حلقه شیشهای با اندازههای گوناگون تشکیل میشد که با یک میله آهنی به هم متصل شده بودند. روی هر قطعه شیشه، رنگ مخصوصی نقش بسته بود تا نشاندهنده نتهای مختلف موسیقی باشد.
برخلاف سازهای قدیمی که از جامهای پرآب ساخته میشدند، حلقههای شیشهای در اختراع فرانکلین به صورت افقی کنار هم قرار گرفتند. این چیدمان به نوازنده امکان میداد تا در یک لحظه تا ۱۰ نت را بنوازد. برای نواختن این ساز، نوازنده باید انگشتان خود را با آب مرطوب میکرد و سپس آنها را روی لبه حلقههای شیشهای میچرخاند.
هارمونیکای شیشهای که با نام آرمونیکا نیز شناخته میشود، یک ساز موسیقی جالب و منحصر به فرد است. این ساز نه از سیم یا چوب، بلکه از مجموعهای از کاسههای شیشهای ساخته شده است. این کاسهها در اندازههای مختلف کنار هم قرار گرفتهاند و هر کدام با لمس مرطوب انگشت به صدا درمیآیند.
نحوهٔ نواختن آن به این صورت است که نوازنده انگشتان خود را مرطوب میکند و سپس با مالش آرام لبهٔ کاسههای شیشهای، نتهای مختلف و زیبایی تولید میکند. هر کاسه بسته به اندازه و ضخامت آن، صدای مخصوص به خود را دارد.
صدای این ساز شفاف، لطیف و تقریباً روحنواز است و در گذشته محبوبیت زیادی داشته است. اگرچه امروزه کمتر از آن استفاده میشود، ولی هارمونیکای شیشهای به عنوان یک ساز تاریخی و شنیدنی، هنوز هم جذابیت خود را حفظ کرده است.
از محبوبیت تا بدنامی
آرمونیکا به دلیل صدای ویژه و ظاهر متفاوتش، خیلی سریع به یک ساز محبوب تبدیل شد و در سراسر اروپا گسترش یافت. صدای آن به قدری رسا بود که از فاصلههای دور هم به خوبی شنیده میشد. این محبوبیت به حدی رسید که ملکه فرانسه، «ماری آنتوانت»، نواختن آن را آموخت، کارگاهی برای ساخت آن راه انداخت و هزاران عدد از این ساز تولید و به فروش رساند.
در برخی نوشتههای غیررسمی نیز آمده است که موتسارت قطعهای موسیقی برای این ساز غیرمعمول ساخته است. تا اینجا همه چیز عادی و مطابق میل پیش میرفت، تا اینکه اخباری از مهمانان یک مراسم جشن که در آن از این ساز استفاده شده بود، منتشر شد.
این اخبار پرسشهای زیادی به وجود آورد؛ کسانی که در آن مهمانی به صدای این «لیوانهای آواخوان» گوش داده بودند، دچار هذیانگویی و اثرات عجیبی بر مغزشان شده بودند.
مدتی نگذشت که نوازندگان آرمونیکا یکی پس از دیگری از عوارض جانبی آن گفتند. لرزش بدن، آشفتگی ذهنی، احساس وزوز در گوش و حتی خطر جنون، نوازندگان را دربرگرفته و نگرانیهای گستردهای ایجاد کرده بود. آرمونیکا به عنوان ابزاری شرور شناخته شد و مردم را در معرض تهدید قرار داد. در نهایت، هشدارها و توصیههای بهداشتی برای کسانی که با این ساز سروکار داشتند، صادر شد.
نت هایی با حس جنون
صدای این ساز حس دیوانگی را به شنونده منتقل میکرد، چرا که فرکانس آن بین ۱۰۰۰ تا ۴۰۰۰ هرتز بود و گوش انسان به سختی میتواند صداها را در این محدوده تشخیص دهد. این ویژگی باعث میشد شنوندگان نتوانند منبع واقعی موسیقی را پیدا کنند.
اما این تنها دلیل دیوانهوار بودن صدای ساز نبود. کریستالهای سربی که در ساخت آرمونیکا به کار رفته بود، باعث میشد افرادی که ساعتهای طولانی با آن کار میکردند، دچار حالت گیجی، بیهوشی و هذیان شوند.
نوازندهای به نام «ماریان کِرچگزنر» در سن ۳۹ سالگی از دنیا رفت. در نگاه اول، آرمونیکا عامل اصلی مرگ زودهنگام او شناخته شد، اما در واقع این ساز مقصر نبود. دلیل واقعی، مسمومیت گسترده با سرب بود که در سدههای هجدهم و نوزدهم در میان نوازندگان و شنوندگان این ساز شایع شده بود.
«فردریک روچیلد»، دانشمند و پژوهشگر آلمانی موسیقی، در این باره هشدار داده بود: اگر از هر مشکل عصبی رنج میبرید، هرگز نباید این ساز را بنوازید. اگر سالم هستید، باز هم نباید آن را بنوازید. حتی اگر احساس غم یا افسردگی دارید، از نواختن آن دوری کنید.
کمرنگ شدن مجبوبیت ساز
بسیاری از مشاهدات نشان میدهد که این ساز باعث ناآرامی روحی و شوریدگی احساسی در جمع میشده است؛ به همین دلیل آرمونیکا به عنوان یک ساز مشکلساز کنار گذاشته شد. با این حال، حضور آن در اپرا ادامه یافت. «گائتانو دونیزتی» در اپرای تراژیک «لوچا دی لامرمو» از این ساز برای نشان دادن فضاهای خاص بهره برد. بتهوون هم قطعاتی برای آرمونیکا نوشت که هرگز منتشر نشد.
امروزه آرمونیکا طرفداران معدودی دارد و نمونههای کمی از نواختن آن در پلتفرمهایی مانند یوتیوب و اسپاتیفای یافت میشود. هنرمندانی مانند بیورک، دیوید گیلمور و تام ویتس از جمله افراد محدودی هستند که در آثار خود از این ساز استفاده کردهاند. با گذشت سالها، آرمونیکا همچنان سازی بحثبرانگیز و نگرانکننده تلقی میشود.