این ضرب‌المثل زمانی به کار می‌رود که فردی با قدرت و نفوذ کمتر، سخت‌گیرتر و بی‌گذشت‌تر از فرد قدرتمندتر باشد. در داستان این مثل، پادشاهی بزرگوار و بخشنده وجود دارد که به راحتی خطاهای مردم را می‌بخشد. اما در دربار او، وزیری به نام “شیخ علی خان” هست که برخلاف شاه، بسیار سخت‌گیر و بی‌مداراست.
ماجرا از این قرار است که اگر فردی مرتکب اشتباهی شود و پادشاه با بزرگواری او را ببخشد، این وزیر است که مانع می‌شود و اجازه بخشش نمی‌دهد. انگاری که او از خود شاه هم سخت‌گیرتر است و نمی‌گذارد رأفت پادشاه به نتیجه برسد.
در زندگی روزمره، این ضرب‌المثل را برای کسانی به کار می‌بریم که خود را جای بالادست می‌گذارند و سختگیری می‌کنند، در حالی که اگر مسئول اصلی بود، احتمالاً رفتار مهربانانه‌تری داشت. این مثل به خوبی نشان می‌دهد که گاهی مأموران و زیردستان، از رئیس خود سخت‌گیرتر و غیرقابل‌انعطاف‌تر عمل می‌کنند.
در این نوشته می‌خواهیم ببینیم این ضرب‌المثل کهن ایرانی چه معنایی دارد و چه مفهومی را می‌رساند.
معنی شاه می بخشه شیخ علی خان نمی بخشه چیست؟
1- یعنی وقتی فرد صاحب‌اختیار و مقام بالاتری چیزی را اجازه دهد یا ببخشد، اما شخص زیردستش که مسئولیت کمتری دارد، خود را صاحب‌قدرت نشان دهد و مانع شود. مثل وقتی ارباب دستور انجام کاری را صادر کند، ولی خدمتکار از انجام آن سر باز زند.
2- این ضرب‌المثل زمانی به کار می‌رود که فردی بدون داشتن حق و صلاحیت لازم، بخواهد تصمیم دیگران را کنترل کند یا آن‌ها را از کاری منع کند، در حالی که شخص اصلی و صاحب‌حق، قبلاً آن را تأیید کرده است.
به عنوان مثال، وقتی مدیر مدرسه به دلیل شرایط خاص یک دانش‌آموز، به او اجازه می‌دهد دیرتر به کلاس بیاید، اما گروه انتظامات مدرسه که خودشان دانش‌آموز هستند، اجازهٔ ورود به او نمی‌دهند. در چنین موقعیتی این ضرب‌المثل را به کار می‌برند.
3- گاهی این ضرب‌المثل را به این صورت نیز بیان می‌کنند: شاه بخشید، شاه‌قلی نبخشید!
ریشه ضرب المثل
شاه سلیمان که با نام صفی میرزا نیز شناخته می‌شد، وزیری دانا و کاربلد به نام شیخ علی خان در کنار خود داشت. شاه بیشتر وقتش را به تفریح و مهمانی می‌گذراند و کمتر به مشکلات و نیازهای مردم رسیدگی می‌کرد. اما وزیرش شیخ علی خان، برخلاف او، شب‌ها با لباسی ساده در میان مردم می‌گشت و از حال آن‌ها باخبر می‌شد.
روزی از روزها، پادشاه جشن بزرگی ترتیب داد و در آن مجلس، نوازندگان و خوانندگان بسیاری حضور داشتند. وقتی جشن به پایان رسید، شاه به همه آن‌ها حواله‌ای داد تا نزد شیخ علی خان بروند و پولشان را بگیرند.
اما شیخ علی خان می‌دانست که پرداخت این پول از خزانه کشور، به صلاح ملت نیست. بنابراین از انجام این کار خودداری کرد و بهانه‌های مختلفی آورد. مهمانان و هنرمندان که از این کار وزیر ناراحت شده بودند، با دلخوری گفتند: “شاه می‌بخشد، شیخ علی خان نمی‌بخشد!”
یعنی اینکه فرد بالادست با سخاوت برخورد می‌کند، اما زیردست او سختگیری می‌کند.