حتماً برای شما هم پیش آمده که در یک موقعیت مشابه، با دو نفر برخورد متفاوتی داشته‌اند. این دقیقاً همان مفهومی است که ضرب‌المثل «یک بام و دو هوا» بیان می‌کند.
این ضرب‌المثل زمانی به کار می‌رود که یک فرد یا یک گروه، در شرایط یکسان، دو استاندارد متفاوت را در پیش می‌گیرند. یعنی برای یک کار واحد، دو قانون نابرابر وجود دارد. مثلاً یک عمل برای یک شخص قابل قبول است، اما همان عمل از سوی شخص دیگری غیرقابل قبول و حتی قابل سرزنش شمرده می‌شود.
این مثل به زیبایی نشان می‌دهد که چطور گاهی معیارهای قضاوت، منصفانه و یکسان نیستند و بستگی به این دارد که طرف مقابل چه کسی است. در واقع، این بیان ساده، تبعیض و بی‌عدالتی در برخورد با افراد را به تصویر می‌کشد.
در این نوشته، به بررسی معنا، پیشینه و مفهوم بنیادی این ضرب‌المثل کهن ایرانی می‌پردازیم. در ادامه با ما همراه باشید.
معنی یک بام و دو هوا چیست؟
یعنی در یک موقعیت مشابه، با افراد مختلف به شکلی متفاوت رفتار شود. در حقیقت این مثل نشان‌دهنده تبعیض و ناعدالتی است.
برای نمونه، فرض کنید در یک خانه، دختر خانواده از مادرش تقاضای یک لیوان آب کند و مادر برایش آب بیاورد. اگر بلافاصله پس از آن، پسر خانواده هم همان درخواست را از مادر داشته باشد، ولی مادر برایش آب نیاورد، پسر می‌تواند این ضرب‌المثل را به کار ببرد. معنای آن این است که هر دوی ما در فاصله‌ای کوتاه آب خواستیم، ولی تو حرف او را قبول کردی و خواسته مرا نادیده گرفتی. بین ما تفاوت قائل شدی. 😐
ریشه ضرب المثل
پیرزنی به همراه پسر و همسرش، و همچنین دختر و دامادش، در یک خانه زندگی می‌کردند. یک شب که هوا بسیار گرم بود، همه برای خواب به پشت بام رفتند. در یک سمت بام، پسر و عروسش کنار هم خوابیده بودند و در سمت دیگر، دختر و دامادش از هم فاصله داشتند.
پیرزن اول سراغ پسر و عروسش رفت و با دیدن اینکه نزدیک هم خوابیده‌اند، به آنها گفت: «با این هوای گرم، خوب نیست کنار هم بخوابید. از هم فاصله بگیرید.»
سپس نگاهش به دختر و دامادش افتاد که از هم دور خوابیده بودند. به آنها گفت: «هوای امشب این‌قدر سرد است که جدا خوابیدن خوب نیست. بروید کنار هم.»
عروس که این حرف‌های ناهماهنگ را شنید، بلند شد و گفت:
قربون برم خدا را یک بام و دو هوا را
یک بر بام سرما را یک بر بام گرما را
از آن زمان، این بیان به صورت یک ضرب‌المثل درآمد و میان مردم رواج پیدا کرد.
گاهی نیز این گونه نقل می‌شود:
قربون برم خدا را یک بام و دو هوا را
یک بر بوم زمستون یک بر بوم تابستون