این ضرب‌المثل برای زمانی به کار می‌رود که کاهی بخواهد با نشان دادن ضعف و ناتوانی، خود را از انجام کاری که از عهده‌اش برمی‌آید شانه خالی کند یا توجه و ترحم دیگران را جلب کند.
در گذشته، وقتی موش‌ها در انبارها و خانه‌ها زیاد می‌شدند، مردم برای از بین بردن آن‌ها از روش‌های مختلفی استفاده می‌کردند. یکی از این روش‌ها این بود که موش را با چوب یا وسیله‌ای می‌زدند تا بی‌حرکت روی زمین بماند. گاهی اوقات، موش برای نجات جانش خود را به مردن می‌زد. او در حالی که کاملاً زنده بود، هیچ حرکتی نمی‌کرد تا دیگران فکر کنند مرده است و سراغش نروند. وقتی کسی از کنارش رد می‌شد و خطری احساس نمی‌کرد، فرار می‌کرد و نجات پیدا می‌کرد.
این ضرب‌المثل به ما یادآوری می‌کند که برخی افراد مانند آن موش هستند. آن‌ها در موقعیت‌های سخت یا زمانی که نمی‌خواهند مسئولیتی بپذیرند، خود را به ناتوانی و بیماری می‌زنند تا وظیفه‌ای بر دوششان نباشد یا مورد دلسوزی قرار بگیرند. در واقع، آن‌ها مشکل را می‌دانند و می‌توانند آن را حل کنند، اما ترجیح می‌دهند با تظاهر به ضعف، از زیر کار در بروند.
در این نوشته، می‌خواهیم ریشه و مفهوم واقعی این ضرب‌المثل کهن ایرانی را بررسی کنیم. در ادامه با ما همراه باشید.
خود را به موش مردگی زدن کنایه از چیست؟
حتماً دیده‌اید افرادی را که پس از انجام یک کار اشتباه، برای فرار از سرزنش دیگران، چهره‌ای به شدت معصوم و بی‌گناه به خود می‌گیرند. آن‌قدر هنرمندانه تظاهر می‌کنند که هرکسی آن‌ها را ببیند، دلش به حالشان می‌سوزد؛ حتی اگر بداند که واقعاً مقصر هستند!
اما افراد تیزبین و با تجربه خیلی زود متوجه می‌شوند که این شخص فقط نقش بازی می‌کند. پس برای اینکه اجازه ندهند او از نتیجه کارش فرار کند، به دیگران هشدار می‌دهند: «این آدم خودش را به بی‌چارگی زده است؛ فریب ظاهرش را نخورید، وگرنه همان فرد خطاکار است.»
این ضرب‌المثل معمولاً خطاب به کسانی به کار می‌رود که با نمایش یک چهره مظلومانه سعی می‌کنند از مجازات فرار کنند. گاهی هم با همین ترفند، تقصیر را به گردن دیگری می‌اندازند یا به دیگران تهمت می‌زنند.
حتی گاهی این عبارت برای کسی استفاده می‌شود که خودش را خسته و ناتوان نشان می‌دهد تا از انجام کارها شانه خالی کند.
مثلاً: دوست شما در یک کار گروهی هیچ کمکی نمی‌کند و ادعا می‌کند که بلد نیست یا حالش خوب نیست. درحالی که چند دقیقه قبل، کاملاً سرحال و پرانرژی بوده! بقیه که از بهانه‌های تکراری او خسته شده‌اند، می‌گویند: «دیگه خودت رو به بی‌حالی نزن، بلند شو و کمک کن.»
یا مثلاً وقتی کسی که برادر کوچک‌ترتان را کتک زده، به محض دیدن شما شروع به گریه می‌کند یا تقصیر را بر گردن دیگری می‌اندازد. در چنین موقعیتی می‌گویند: «او خودش را به گریه و زاری زده تا کسی او را تنبیه نکند.»
خودتو به موش مردگی نزن
دیگر نقش آدم بی‌گناه را بازی نکن
بیشتر ضرب‌المثل مطالعه کن