مقدمه
تاریخ ایران باستان مملو از تحولات و تغییراتی است که در جنبه‌های مختلف زندگی ایرانیان تاثیر گذاشته است. یکی از این تحولات مهم، تغییرات در سیستم‌های تقویمی است که در طول قرن‌های متمادی به وقوع پیوسته است. این مقاله به بررسی تاریخچه تقویم‌های ایران و چگونگی پیشرفت آن‌ها تا به امروز می‌پردازد.
قدیمی‌ترین تقویم ایرانی
در طول تاریخ، ایرانیان از سیستم‌های مختلف تقویمی استفاده کرده‌اند که هر کدام ویژگی‌ها و خصوصیات خاص خود را داشته‌اند. قدیمی‌ترین تقویم ایرانی که به عنوان «تقویم فرس قدیم» یا «تقویم هخامنشی» شناخته می‌شود، پایه‌گذار بسیاری از سیستم‌های تقویمی بعدی بود. این تقویم بر اساس شواهد موجود، سال را به چهار فصل و دوازده ماه تقسیم می‌کرد و هر ماه سی روز داشت. آغاز سال در این تقویم با فصل پاییز مصادف بود.
ویژگی‌های تقویم فرس قدیم
در این تقویم، هر سال شامل ۳۶۰ روز بود که با اضافه کردن پنج تا شش روز اضافی به‌عنوان «فروردینگان» یا «پنج روز ششم»، به تطابق با سال خورشیدی نزدیک می‌شد. این تقویم به دلیل دقت کم در محاسبه سال خورشیدی، نیاز به اصلاح داشت.
اصلاحات داریوش بزرگ
داریوش بزرگ، پادشاه هخامنشی، به منظور اصلاح تقویم، دو منجم کلدانی را به ایران دعوت کرد. این منجمان طول سال شمسی را ۳۶۵ روز، ۶ ساعت، ۱۵ دقیقه و ۴۱ ثانیه تعیین کردند. این تغییرات باعث شد تا تقویم هخامنشی به یکی از پیشرفته‌ترین تقویم‌های زمان خود تبدیل شود.
تقویم اوستایی (زرتشتی)
پس از دوره هخامنشی، تقویم اوستایی یا زرتشتی در ایران رواج یافت. این تقویم بر اساس آموزه‌های دینی زرتشتیان بنا شده بود و به دوازده ماه سی روزه تقسیم می‌شد. نام ماه‌ها برگرفته از نام ایزدان دین زرتشتی بود و هر روز از ماه نیز نام مخصوص به خود را داشت.
ساختار تقویم اوستایی
تقویم اوستایی شامل ۳۶۰ روز بود و برای جبران اختلاف با سال خورشیدی، پنج روز به نام «پنجه» یا «خمسه مسترقه» به تقویم اضافه می‌شد. این روزها به عنوان زمان‌های مقدس در نظر گرفته می‌شدند.
تقویم هجری قمری و جلالی
با ورود اسلام به ایران، تقویم هجری قمری جایگزین تقویم‌های پیشین شد. اما به دلیل نیاز به تقویمی دقیق‌تر برای امور کشاورزی و مالی، در سال ۴۷۱ هجری قمری، تقویم جلالی توسط حکیم عمر خیام و گروهی از دانشمندان تدوین شد.
ویژگی‌های تقویم جلالی
تقویم جلالی بر اساس تقویم یزدگردی و با هدف اصلاح آن ایجاد شد. این تقویم به دلیل دقت بالای خود، به عنوان یکی از دقیق‌ترین تقویم‌های جهان شناخته می‌شود. ساختار این تقویم به گونه‌ای بود که هر چهار سال یک‌بار یک روز به سال اضافه می‌شد تا با سال خورشیدی تطابق یابد.
تقویم هجری شمسی
در نهایت، در سال ۱۳۰۴ هجری شمسی، تقویم هجری شمسی به عنوان تقویم رسمی ایران پذیرفته شد. این تقویم بر اساس تقویم جلالی و با مبدأ هجرت پیامبر اسلام (ص) از مکه به مدینه تنظیم شده است.
ساختار تقویم هجری شمسی
این تقویم شامل ۱۲ ماه است که شش ماه اول آن ۳۱ روز، پنج ماه بعدی ۳۰ روز و ماه آخر ۲۹ روز دارد. هر چهار سال یک‌بار، ماه آخر به ۳۰ روز افزایش می‌یابد تا با سال خورشیدی هماهنگ شود.
نتیجه‌گیری
تاریخ تقویم‌های ایران نشان‌دهنده تلاش‌های مستمر ایرانیان برای ایجاد یک سیستم تقویمی دقیق و قابل اعتماد است. از تقویم فرس قدیم گرفته تا تقویم هجری شمسی، هر یک از این تقویم‌ها نقش مهمی در زندگی اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ایرانیان ایفا کرده‌اند و به نحوی بازتاب‌دهنده دانش و تجربیات نسل‌های گذشته هستند.